Polityka pokojowego współistnienia

Lata siedemdziesiąte przyniosły równoważenie się potencjałów wojskowych USA i ZSRR. Światowa ekspansja Związku Radzieckiego nabrała nowego charakteru. Wykorzystując polityczny, społeczny i moralny kryzys wewnętrzny USA oraz ich zaangażowanie w beznadziejną wojnę wietnamską, Kreml coraz sprawniej łączył ofensywę światową z „budowaniem mostów”. Celem tej polityki było neutralizowanie Europy Zachodniej, wzmocnienie pozycji wobec Chin, kontakty gospodarcze z Japonią i rozszerzanie wpływów w Afryce i Azji. Strategia ta nie zawsze przynosiła Moskwie powodzenie. W październiku 1971 r. Chińska Republika Ludowa została przyjęta do ONZ, a w 1973 r. po serii posunięć związanych z rozwojem wymiany sportowców, tzw. „Dyplomacja pingpongowa” zaczęła normalizować swe stosunki z USA. Rosło zaangażowanie Moskwy w Ameryce Południowej, Azji Południowo-Wschodniej, na Bliskim Wschodzie i w Afryce. Przyczółkami ZSRR stały się Egipt, Libia, Somalia, a broń radziecka docierała też do partyzantów w Angoli i Mozambiku. W Afryce jednak ekspansja Kremla napotkała przeszkody. W lecie 1972 r. pogorszyły się stosunki radziecko-egipskie, a w lipcu prezydent Egiptu Anwar As- Sadat usunął z kraju doradców radzieckich, którzy realizowali tu plany imperialne ZSRR, a nie pomagali Egiptowi.

W 1971 r. Związek Radziecki uzyskał przewagę w liczbie rakiet międzykontynentalnych, mimo stałej przewagi USA w liczbie głowic nuklearnych i jakości sprzętu. Trudności Stanów Zjednoczonych w Wietnamie i konflikt ZSRR z Chinami skłaniały obie strony do ograniczonego, ale stale rozszerzającego się kompromisu. Ukoronowaniem tej tendencji było podpisanie przez prezydenta USA Richarda Nixona i szefa KPZR Breżniewa 22 V 1972 r. układu o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, nazwanego w skrócie SALT I. Do wizyty Nixona w ZSRR doszło w parę dni po zaminowaniu przez USA portów północnowietnamskich. Brak reakcji Moskwy na ten krok świadczył o wysokiej stawce, jaką Kreml przywiązywał do swej polityki odprężenia. Waszyngton nie ukrywał bezradności w polityce ogólnoświatowej. Oświadczenia amerykańskie z okazji podpisania układu przypominały wręcz frazesy dyplomacji brytyjskiej po haniebnym układzie monachijskim z 1938 r. Amerykańska polityka biernego utrzymania równowagi sił, deklaracje prezydenta Nixona o pokoju dla całego pokolenia i jego porozumienie z Breżniewem, będące porozumieniem dwóch współwładców świata, wszystko to stwarzało złe perspektywy dla świata zachodniego. Również protokół moskiewski podpisany w lipcu 1974 r. przez Nixona i Breżniewa o ograniczeniu budowy obrony antyrakietowej i zakazie przeprowadzania prób z bronią atomową pod ziemią, a także przedłużenie tych porozumień przez nowego prezydenta Geralda Forda i Breżniewa we Władywostoku w listopadzie 1974 r. stwarzały wprawdzie podstawy détente, lecz stanowiły ryzykowną próbę polityki prowadzonej ze słabszych pozycji.

Plan europejski Moskwy zakładał normalizację stosunków miedzy dwoma państwami niemieckimi i zawarcie porozumienia o nieagresji miedzy Układem Warszawskim i NATO, a w konsekwencji ich likwidację. Za tę cenę Kreml chciał zabezpieczyć swoje zdobycze w Europie Środkowo-Wschodniej. Neutralizacji Europy zachodniej służyła propaganda pokojowa ZSRR, mająca utrwalić w zachodniej opinii publicznej mit Rosjanina „rozsądnego Europejczyka”, w przeciwieństwie do groźnych i nieobliczalnych Chińczyków. Intencją Moskwy było jak najszybsze przygotowanie konferencji bezpieczeństwa i współpracy w Europie z udziałem USA i Kanady. W listopadzie 1972 r. rozpoczęto się w Helsinkach pierwsze spotkanie przygotowawcze państw uczestniczących w konferencji. Jednocześnie Kreml stale rozbudowywał sieć agentów Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) i wywiadu wojskowego. Powtarzające się skandale z radzieckimi szpiegami wykrywanymi w Wielkiej Brytanii, Belgii i innych krajach nie wpływały jednak na zachodnioeuropejską opinię publiczną, pragnącą pozornego spokoju i bezpieczeństwa oraz handlu z obozem komunistycznym.

Innym krokiem na drodze do realizacji radzieckiej wizji odprężenia stał się podpisany we wrześniu 1971 r. układ czterostronny w sprawie statusu Berlina Zachodniego. Porozumienie to, polegające na potwierdzeniu władzy sojuszniczej nad tą częścią miasta oraz jej odrębność od RFN, było ustępstwem Zachodu, które umożliwiło rokowania miedzy RFN i NRD. Rozmowy te zakończyło podpisanie układów o ruchu tranzytowym i komunikacji, a w grudniu 1972 r. układu zasadniczego zawierającego stwierdzenie odrębności państwowej obu sygnatariuszy, choć nie obejmuje formalnie uznania NRD przez RFN. W tym samym roku Bundestag ratyfikował ostatecznie układ z ZSRR z 1970 r., a w 1973 r. oba państwa niemieckie zostały przyjęte do ONZ.

W dniach 30 VII – 1 VIII1975 r. spotkali się w Helsinkach przedstawiciele 35 państw europejskich, USA i Kanady, w większości szefowie państw i rządów lub szefowie partii komunistycznych. Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE)zakończyła się podpisaniem Aktu Końcowego KBWE. Zawierał on stwierdzenie „suwerennej równości”, „integralności terytorialnej oraz wolności niepodległości politycznej” państw - sygnatariuszy oraz ich zobowiązanie do powstrzymania się od „użycia lub groźby użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej” jakiegokolwiek państwa, przy czym, jak stwierdzono, „żadne względy nie mogą posłużyć jako usprawiedliwienie uciekania się do groźby użycia siły lub jej użycia”. Akt Końcowy KBWE potwierdzał nienaruszalność granic w Europie, pokojowy tryb załatwiania sporów, a także zawierał zobowiązanie do szanowania praw człowieka. Nawiązano przy tym do Karty Narodów Zjednoczonych i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. W tzw. trzecim koszyku zapowiedziano rozszerzenie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kontaktów międzyludzkich, swobodę podróżowania, wymiany informacji oraz dóbr kulturalnych.

Formalnie rzecz biorąc, Akt Końcowy KBWE nie stanowił umowy międzynarodowej ani traktatu pokojowego, lecz rodzaj wielostronnej deklaracji zobowiązań moralno-politycznych, przy czym różnym państwom zależało na podkreśleniu innych aspektów Aktu. Związek Radziecki i blok komunistyczny akcentowały nienaruszalność granic, która była dla Moskwy warta zgody na trzeci koszyk, i rozdział o prawach człowieka. W lecie 1975 r. przywódcom radzieckim zdawać się mogło, że deklaracja KBWE będzie jeszcze jednym popisem retoryki przynoszącym korzyści propagandowe, a Zachód da się bezwolnie wciągnąć w tę grę. Tymczasem Akt Końcowy KBWE okazał się bronią obosieczną. Potwierdzając status quo w Europie akcentował zasady moralne, których łamanie było podstawą systemu komunistycznego. Akt Końcowy KBWE dawał nową płaszczyznę do egzekwowania tych zasad.