Powstanie wielkiej własności ziemskiej

Już w monarchii Franków możemy obserwować pierwszy etap kształtowania się wielkiej własności ziemskiej. Jest on bardzo charakterystyczny dla średniowiecznego państwa feudalnego. Następował rozpad wspólnoty rodowej. W jej miejsce zaczęła powstawać własność prywatna. W państwie Franków największymi majątkami dysponował monarcha. Część z tych posiadłości przekazał Kościołowi, ale także ich właścicielami stały się osoby świeckie. W zamian za ich zasługi, jak na przykład pełnienie służby wojskowej w królewskiej drużyny, bądź piastowanie urzędów państwowych. W ten sposób tworzyła się grupa, z której z czasem wykształciła się warstwa możnych. Ona też ukształtowała swoje instytucje, oraz ułożyła zasady dotyczące chociażby posiadania własności ziemskich.

Własność feudała czyli włość (villa) była dzielona. Jedną z części zatrzymywał dla siebie pan, a pozostałą dzielił pomiędzy chłopów. Do ich zadań należała jej uprawa. Posiadłość feudalna składała się z kilku włości, a ta z kolei z kilku osad. Chłopi prowadzili samodzielne gospodarstwa, które zostały obciążone rentą feudalną na rzecz właściciela. Ponadto istniały obszary, które przeznaczono do wspólnego użytkowania, np. lasy. W tak zorganizowanym systemie rozwijała się gospodarka naturalna. ¼ powierzchni całości posiadłości ziemskiej z reguły zajmowało gospodarstwo pańskie. Chłopi byli zmuszani przez właścicieli do uprawy tej ziemi. w tych działaniach panowie feudalni wykorzystywali swoją przewagę ekonomiczną i prawną, jaką dawało im państwo. Chłopi byli zobowiązani do uczestnictwa w wyprawach wojennych. Musieli się na nie stawiać w pełnym uzbrojeniu. Aby uzyskać fundusze na jego zakupienie, chłop musiał sprzedać część posiadanej przez niego ziemi. W tej sytuacji pań feudalny odkupywał od niego tę część ziemi, powiększając posiadany przez siebie majątek.

Podobnie postępował także i Kościół. Ten rozszerzał swój stan posiadania wykorzystując religijność ówczesnych ludzi. W średniowieczu wierzono, że zbawienie można uzyskać wówczas kiedy modlić się będzie osoba duchowna. Utworzono nawet specjalnie w tym celu tzw. darowiznę dla zbawienia duszy. W jej ramach wierni przekazywali Kościołowi posiadaną ziemię po swojej śmierci, bądź przenosił na władze kościelne prawo własności. Obok powodów natury religijnej, przyczyną przekazywania ziemi Kościołowi stała się chęć uniknięcia wojskowej służby. W państwie Franków jedynie osoby zależne i nie posiadające majątku takiej służby nie pełniły.

Osoba nie posiadająca ziemi zwracała się z prośbą o jej przekazanie do właściciela, w zamian za czynsz bądź inne usługi. Tą instytucję określano mianem precarium. Początkowo nadanie ziemi miało charakter czasowy (do 5 lat). Z czasem okres ten zmienił się w dożywotni, a nabyta włość miała charakter dziedziczny. Nadanie ziemi, które następowało na prośbę samego zainteresowanego nazywano – precarium, nadanie ziemi dokonywane z inicjatywy pana świeckiego albo też duchownego określano mianem beneficjum. W okresie późniejszym te dwie formy i ich znaczenie uległy pewnym przeobrażeniom, bowiem pierwsza z nich zaczęła oznaczać nadanie ziemi w zamian za czynsz, natomiast beneficjum – za usługi wojskowe. W wyniku rozprzestrzeniania się powyższej formy zależności duża liczba chłopów straciła niezależność i wolność osobistą.

Stosunek, który zaistniał pomiędzy właścicielem gruntu a podległą mu ludnością, miał charakter poddańczy. Zgodnie z jego zasadami to chłop stawał się użytkownikiem ziemi, pan pełnił tylko władzę zwierzchnią nad terytorium. Chłop zobowiązany był do szeregu świadczeń na rzecz właściciela gruntu, płaconych w naturze lub w pieniądzu (tzw. renta feudalna). W stosunku do chłopa pan mógł korzystać z przysługujących mu uprawnień, które wcześniej przysługiwały tylko władzy państwowej. Ponadto tylko pan był właścicielem gruntu. Aby umożliwić przeniesienie uprawnień władzy państwowej na właściciela świeckiego bądź duchownego, nadawane były przywileje – immunitety. Zwalniały one daną posiadłość od ciężarów fiskalnych na rzecz państwa. Teren objęty immunitetem nie był dostępny dla państwowych urzędników. Nie mogli oni tak występować w charakterze sędziów, albo też ściągać podatków czy danin.

Mimo takich zmian ludność nie została bynajmniej zwolniona od ciężarów podatkowych. Dotychczasowe uprawnienia władzy państwowej zostały przejęte przez właściciela prywatnego. Zgodnie z zasadami immunitetu ekonomicznego miał on prawo do ściągania podatków i danin od ludności, zamieszkałej na terenie objętym przywilejem i będącym jego własnością. Obok immunitetu ekonomicznego wprowadzony został także immunitet sądowy. Pan na podległym mu obszarze mógł sprawować władzę sądową. W praktyce powoływał jednego ze swoich urzędników, który od tej pory pełnił role sędziego. Początkowo uprawnienia sądowe dotyczyły spraw karnych i cywilnych, pozostałe zarezerwowano dla sądu królewskiego. Z okresie późniejszym zakres rozstrzyganych spraw uległ rozszerzeniu. Na skutek wprowadzonych immunitetów decentralizacji uległa władza monarsza, a aparat państwowy skarbowy oraz sądowy uległ rozpadowi.