Pozytywizm – to kierunek w literaturze i filozofii, pojawił się w połowie XIX wieku (lata czterdzieste i siedemdziesiąte), w Polsce rozpoczął się po upadku powstania styczniowego, a zakończył około 1890 roku. Jego głównym protoplastą był August Comte (1798 – 1857), autor dzieła pt. „Wykłady filozofii pozytywnej” (1830 - 1842), w którym wygłosił podstawowe tezy nowego spojrzenia na rzeczywistość. August Comte za jedyne źródło wiedzy uznawał doświadczenie i obserwację, dążył do tzw. wiedzy pozytywnej tj. takiej, która może służyć poprawie życia. Przedmiotem badania uznał jedynie tylko rzeczy dostępne rozumowi ponieważ one dają wiedze o świecie i są uznane naukowo. Pozytywizm posiadał następujące cechy :
- krytyka metafizyki i wiedzy nienaukowej na rzecz trzymania się rzeczywistości i faktów,
- podkreślanie dużego znaczenia wiedzy empirycznej,
- sądzono, że jedynie wiedza ma dać człowiekowi szczęście, dlatego głoszono jej kult oraz kult nauki, i techniki,
- wszelką wiedzę ograniczono do opisu wyrażonego matematycznie,
- przedmiotem badań naukowych powinno być to co realne, pewne i ścisłe,
- dążenie do możliwie najdokładniejszego opisu rzeczywistości,
- zainteresowanie jednostka zastąpiono skupieniem uwagi nad społeczeństwem,
- w literaturze rozwinęły się dwa najważniejsze nurty tj.: naturalizm i realizm.
Głównymi kierunkami myślowymi w czasie pozytywizmu był:
- scjentyzm (scientia - wiedza) – twórcą tego kierunku filozoficznego był Dawid Hume. Według scjentystów tylko nauki szczegółowe, przyrodnicze są w stanie dokładnie opisać rzeczywistość, z drugiej strony we wszystkich naukach nawet humanistycznych należy stosować metody badawcze używane w naukach przyrodniczych. Należy całkowicie zaufać nauce, a odrzucić metafizykę i religie;
- empiryzm –powrót do poglądów oświeceniowych J. Locka, jakoby poznanie możliwe było jedynie na drodze doświadczenia. W XIX wieku zwolennikiem tego poglądu był John Stuart Mill;
- ewolucjonizm – pogląd uznający nieustannie zmieniające się formy społeczeństw. Prekursorem tegoż kierunku był angielski filozof i socjolog Herbert Spencer;
- agnostycyzm (gr. agnostos – nieznany; a – nie, gnostikos – nadający się do poznania), pogląd głoszący, że możliwości poznawcze człowieka są ograniczone i dlatego o niektórych sądach nigdy nie będzie można orzec, czy są prawdziwe, czy nie. Termin ten został określony przez Th. Huxleya (1869) i znajdował zastosowanie głównie w odniesieniu do zagadnień teologicznych;
- utylitaryzm (łac. utilitas – korzyść, pożytek), – pogląd filozoficzny lub doktryna etyczna głosząca tezę o tym, iż działanie jest wówczas moralne, jeśli służy dobru ogólnemu oraz uznaje za jedyny element dobra ludzkiego przyjemność. Istnieją dwa rodzaje utylitaryzmu tj.: indywidualny, według którego najważniejszą wartością jest zaspakajanie dobra osobistego oraz społeczny, który opiera się na staraniach o cudzą przyjemność. Dlatego podstawowym kryterium w utylitaryzmie jest użyteczność. Poglądy utylitarne głosił m.in.: John Stuart Mill.
W omawianym okresie rozwinął się również marksizm, głoszony przez Karola Marksa, a następnie Fryderyka Engelsa m.in. w Manifeście komunistycznym wydanym w1848 roku. Według marksizmu świat jest materialistyczny i naturalistyczny, rządzony przez automatycznie działające prawa dialektyki. Jako cel swojego działania marksiści założyli sobie wybudowanie na drodze rewolucji społeczeństwa „bezklasowego”, które może nastąpić w wyniku obalenia władzy kapitalistów i ustalenie tzw. „dyktatury proletariatu”. Taki system państw powinien dotyczyć wszystkich na świecie. Według materializmu dialektycznego, jedynym rzeczywistym światem jest ten, postrzegany przez zmysły i widoczny dla oczu (materialny). Marksiści potępiali religie, nazywając ja „opium dla ludu”.
Polski pozytywizm był formacja kulturową, która wprowadzała całkowicie nowy program budowania państwa niż dotychczasowy rewolucyjno – powstańczy romantyzm. Pozytywizm jako ruch społeczno – ideowy objął wszystkie dziedziny życia społecznego, politycznego, ekonomicznego i kulturalnego. W Polsce oprócz ogólnych haseł pozytywizmu głoszono również hasło:
- pracy u podstaw - „nad ludem i dla ludu” – chodziło o szerzenie oświaty, rozwój kultury oraz propagowanie higieny na wsi. Sadzono, że poprzez pracę nad sobą jednostka poprawi dobrobyt społeczny,
- pracy organicznej, popierającej rozwój inicjatywy gospodarczych, tj.: rozwój handlu, przemysłu, rolnictwa, aby podnieść poziom cywilizacyjny wszystkich grup społecznych.
Polscy pozytywiści zamienili romantycznego bohatera, skoncentrowanego na sobie i samotnej walce o wolność, na działacza społecznego, który buduje państwo poprzez solidną prace na jego rzecz.
W wyniku rozwoju pozytywizmu zarówno na ziemiach polskich, jak i w świecie rozwinęło się piśmiennictwo, upowszechniono zdobycze naukowe, dodatkowo w Polsce wypracowano wzorzec polszczyzny kulturalnej.