Przebieg i znaczenie Rewolucji Francuskiej

Ludwik XVI próbując ratować sytuację finansową państwa, przedstawił Zgromadzeniu Notabli projekt reformy w myśl, której stany uprzywilejowane miały zostać obciążone podatkami. Zgromadzenie uchyliło się jednak od podjęcia decyzji, proponując zwołanie Stanów Generalnych. Z podobnym żądaniem wyszedł także stan trzeci. Pod wpływem pogarszającej się sytuacji społeczno-politycznej, potęgowanej kilkuletnimi nieurodzajami oraz zawarciem niekorzystnego układu handlowego z Anglią, król 5 maja 1789 r. zwołał do Wersalu parlament. Poprzednicy Ludwika XVI ostatni raz odwołali się do tej instytucji w 1614 r.

Od początku obrad spierano się o to, jaka liczba deputowanych ma reprezentować każdy ze stanów oraz czy obrady mają być wspólne dla wszystkich stanów, czy organizowane oddzielnie. Ostatecznie zdecydowano, że stan trzeci będzie miał taką samą liczbę przedstawicieli jak stany uprzywilejowane, obrady jednak będą się odbywały osobno. Stan trzeci, nie zgadzając się z tą decyzja, wezwał pozostałe stany do wspólnych obrad, ale z tej możliwości skorzystała jedynie część niższego kleru. W związku z tym 17 czerwca 1789 r. stan trzeci przyjął nazwę Zgromadzenie Narodowe, uznając się za przedstawiciela całego społeczeństwa francuskiego, a 20 czerwca przyjęto wniosek, że Zgromadzenie nie rozejdzie się dopóty, dopóki nie uchwali konstytucji. Krok ten nie został zaakceptowany przez Ludwika XVI, który pod pretekstem remontu zamknął salę obrad stanu trzeciego. Zgromadzenie przeniosło się do sali do gry w piłkę i podjęło uchwałę o kontynuowaniu obrad, aż do momentu uchwalenia konstytucji. Jednocześnie 9 lipca 1789 r. Zgromadzenie Narodowe przekształciło się w Narodowe Zgromadzenie Konstytucyjne, czyli tak zwana Konstytuantę. Król ugiął się pod wpływem tej decyzji i wyraził zgodę na wspólne obrady wszystkich stanów.

W czasie obrad wśród tłumu paryskiego rozeszły się pogłoski o zgromadzeniu wojsk królewskich pod Wersalem i planach ataku na Paryż oraz o zwolnieniu popularnego wśród ludu Paryża ministra skarbu, Jakuba Neckera. W dniu 14 lipca 1789 r. podburzeni Paryżanie wylegli na ulice stolicy i skierowali się na Bastylię, będącą symbolem starego ładu. Po krótkim starciu z oddziałami królewskimi Bastylia została zdobyta. Na wieść o wydarzeniach w Paryżu na francuskiej prowincji zaczęły powstawać rewolucyjne zarządy municypalne, na wsi natomiast wybuchały rozruchy chłopskie. W samej stolicy, z inicjatywy Józefa La Fayetta, powołano Gwardię Narodową, mającą strzec porządku w mieście. Król, nie widząc innego wyjścia, wycofał wojska, 17 lipca przybył do Paryża i na znak jedności z narodem symbolicznie przypiął do swego kapelusza trójkolorowa kokardę. W stolicy witano go owacyjnie. Zwycięski stan trzeci pragnął rewolucji w sojuszu z królem.

Po tych wydarzeniach Konstytuanta przystąpiła do uchwalania reform mających doprowadzić do zmiany ustroju Francji. Jedną z pierwszych decyzji było zniesienie przywilejów stanowych, powinności feudalnych oraz dziesięciny. Wprowadzono równość wszystkich obywateli wobec prawa. Najważniejszą jednak reformą było uchwalenie 26 sierpnia 1789 r. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, której projekt opracował La Fayetta, po konsultacjach z Thomasem Jeffersonem. Podstawą Deklaracji były najważniejsze hasła oświeceniowe. Dokument ten uznawał wolność i równość za naturalne prawa człowieka. Deklaracja wprowadzała swobodę wyznania, wolność myśli, słowa i druku. Naród został uznany za zwierzchnią władzę w państwie. Wprowadzono monteskiuszowską zasadę trójpodziału władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, co miało zakończyć rządy absolutystyczne. Własność uznano za święte i nienaruszalne prawo każdego człowieka. Deklaracja zapewniała nietykalność osobistą.

Ludwik XVI zwlekał z zatwierdzeniem Deklaracji i przygotowywał się do rozprawy z Konstytuantą. Lud paryski zmusił jednak króla do przeniesienia się z Wersalu do Paryża. Razem z władcą przeniosło się także Zgromadzenie Ustawodawcze, co zwiększyło wpływ ludu na podejmowane przez Konstytuantę reformy.

Kolejne uchwały miały zminimalizować skutki kryzysu ekonomicznego Francji. Zniesiono cła wewnętrzne i ograniczenia cechowe, które hamowały rozwój przemysłu oraz handlu. Wprowadzono jednolity dziesiętny system miar i wag. Aby zmniejszyć zadłużenie wewnętrzne kraju, przeprowadzono konfiskatę majątków kościelnych, które przekazano odpłatnie w ręce bogatych chłopów i mieszczaństwa. Opodatkowano duchowieństwo i szlachtę, dotychczas zwolnione z płacenia podatków. Dodatkowo zniesiono zakony, wprowadzono wybieralność proboszczów i biskupów przez władze świeckie oraz obowiązkową przysięgę kleru na wierność konstytucji. Duchowni, którzy podporządkowali się tym decyzjom, mieli otrzymywać od państwa pensje.

Burżuazja, chcąc zapewnić spokój w państwie, wprowadziła zakaz zrzeszania się i strajków robotniczych, rozszerzony później także na robotników rolnych.

Zwieńczeniem prac Konstytuanty było uchwalenie we wrześniu 1791 r. konstytucji. Ustawa zasadnicza ograniczała władzę królewską, wprowadzając monarchię konstytucyjną oraz trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą oddano w ręce Zgromadzenia Prawodawczego – Legislatywy, zaś władzę wykonawczą mieli sprawować oprócz króla ministrowie. Król miał prawo veta zawieszającego w stosunku do ustaw Legislatywy, jednak trąciło ono ważność w chwili ponownego uchwalenia ustawy przez parlament.

Konstytucja nie wprowadzała zasady równości. Społeczeństwo podzielono na cztery grupy majątkowe, z których tylko płacący określonej wysokości podatki posiadali prawo wyborcze. Spowodowało to, że znaczna część społeczeństwa francuskiego nie miała możliwości udziału w życiu politycznym. Decyzja ta wywołała niezadowolenie tłumu, podsycane utrzymującą się trudną sytuacją finansową państwa.

W dniu 1 października 1791 r. odbyło się pierwsze posiedzenie Legislatywy. Większość deputowanych stanowili przedstawiciele burżuazji, jednak występowały znaczne różnice polityczne między jej przedstawicielami. Na prawicy zasiadali zwolennicy monarchii, lewą stronę zajmowali republikanie, w centrum zaś zasiadało tak zwane „bagno”, czyli grupa deputowanych nieposiadających określonych poglądów politycznych.

Najbardziej zróżnicowana była lewa strona Legislatywy, dzieląc się na odłam umiarkowany, reprezentowany przez deputowanych z okręgu Gironde, tak zwanych żyrondystów i rewolucyjny, w którym najsilniejszą grupę stanowili jakobini. W skład lewicy wchodziły kluby polityczne, skupiające wybitnych polityków. Oprócz jakobinów, czyli Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji, zbierającego się w siedzibie dawnego klasztoru przy kościele św. Jakuba w Paryżu, stąd nazwa. Na ich czele stał Maksymilian Robespierre, do innych najsłynniejszych ugrupowań należeli kordelierzy, oficjalnie Towarzystwo Przyjaciół Praw Człowieka, którym przewodził Jerzy Danton i Jean-Paul Marat. Klub Kordylierów stał się oparciem dla działającego w ramach tzw. sekcji proletariatu i drobnomieszczaństwa. Lewicę jednoczyły jednak żądania dotyczące wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego oraz ustroju republikańskiego.

Ludwik XVI dostrzegał możliwość pokonania rewolucji i powrotu rządów absolutystycznych w wojnie z Austria. Republikanie natomiast uważali, że wygrany konflikt zintegruje Francje i wzmocni rewolucję. Dnia 20 kwietnia 1792 r. legislatywa wypowiedziała wojnę Austrii. Pod czas wojny jeden z francuskich oficerów Joseph Rouget de Lisle napisał „Pieśń armii Renu”, która w 1795 r., jako „Marsylianka”, stała się hymnem narodowym Francji. W początkowym okresie walk wojska francuskie doznawały niepowodzeń. Austriacy zaś bezpośrednio zagrozili Paryżowi. W tej sytuacji żyrondyści zdecydowali się na ogłoszenie uchwały „Ojczyzna w niebezpieczeństwie”, w której wzywali naród francuski do walki. Coraz częstsze były żądania detronizacji Ludwika XVI, powszechnie uznawanego za zdrajcę. W sierpniu 1792 r. w stolicy jakobini powołali zarząd miejski pod nazwa Komuna Paryża, przejmujący faktyczną władzę w państwie. Pod hasłem obrony rewolucji wezwała ona lud Paryża do wystąpień i obalenia króla. W ich wyniku Legislatywa podjęła decyzję o osadzeniu króla wraz z rodziną w wiezieniu, jako obywatela Kapeta. O losie króla miał zadecydować wybrany przez obywateli Konwent Narodowy, będący nadzwyczajną formą Zgromadzenia Narodowego.

Rozpoczął się nowy etap rewolucji. Władzę zaczęli przejmować jakobini skupieni wokół Komuny Paryża. Na skutek oskarżeń arystokracji o zdradę i porażki na froncie, zaczęła się szerzyć fala terroru. Arystokraci coraz liczniej opuszczali Francję w obawie o swoje życie. W takiej atmosferze rozpoczął działalność Konwent Narodowy. Pomimo oporu żyrondystów, króla oskarżono o zdradę narodu i skazano na śmierć. Kilka miesięcy później ścięto również królową.

Na mocy specjalnej ustawy wydanej przez Konwent, Francja stała się republiką. Jednak wykonanie wyroku na królu w styczniu 1793 r. spowodowało powstanie pierwszej koalicji antyfrancuskiej, w której skład oprócz Austrii weszły jeszcze Prusy, Hiszpania, Holandia i Anglia. Początkowo koalicja odniosła znaczne sukcesy, wypierając Francuzów z Belgii i znad Renu. W wielu zakątkach Francji wybuchały powstania monarchistów. Problemy militarne powodowały zwiększenie kłopotów gospodarczych. Brakowało żywności, którą zaczęto reglamentować. Dochodziło do wystąpień ludności zarówno na prowincji, jak i w samym Paryżu.

W tej sytuacji jakobini przystąpili do rozprawy z przeciwnikami politycznymi. W czerwcu uwięziono przywódców żyrondystów, co pozwoliło jakobinom na zdobycie przewagi w Konwencie. W dniu 24 czerwca 1793 r. Konwent uchwalił nową konstytucję. Wprowadziła ona powszechne i bezpośrednie prawo wyborcze, wszystkim obywatelom zapewniała dostęp do oświaty. Państwo miało zapewnić zajęcie bezrobotnym i pomóc biednym, niemogącym podjąć pracy. Władzę ustawodawczą powierzono Ciału Prawodawczemu, zaś wykonawczą miała sprawować Rada Wykonawcza podporządkowana parlamentowi. W rzeczywistości faktyczną władzę w państwie sprawowały dwa organy, czyli Komitet Ocalenia Narodowego i Komitet Bezpieczeństwa Publicznego. Pierwszy z nich kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną Francji, drugi zaś utworzony został w celu walki z kontrrewolucja. Władzę sądowniczą konstytucja oddawała w ręce Trybunału Rewolucyjnego. Z powodu trudnej sytuacji politycznej Francji, odłożono wprowadzenie konstytucji w życie. W rzeczywistości nie dokonano tego nigdy.

Jakobini, chcąc opanować sytuację w państwie, wprowadzili radykalne środki. Główną rolę odgrywał Robespierre, stojący na czele Komitetu Ocalenie Publicznego. Uchwalono ustawę o spekulantach i wprowadzono maksymalne ceny na zboże i żywność, co miało zapobiec nienaturalnemu zawyżaniu cen. Pieniądze potrzebne na rozbudowę armii uzyskiwano przez opodatkowani ludzi bogatych oraz sprzedaż chłopom ziemi skonfiskowanej Kościołowi i emigrantom. Dzięki zreorganizowaniu wojska oraz zmianie taktyki, dokonanej przez Łazarza Carnota, milionowa armia francuska nie tylko usunęła wojska koalicyjne z terenów Francji, ale udało się jej zająć obszar Belgii i Holandii. Jednocześnie stłumiono powstania monarchistów miedzy innymi Tulonie i Marsylii.

Dotychczasowe reformy oraz sukcesy militarne spowodowały wzmocnienie pozycji jakobinów, którzy przystąpili do walki z Kościołem i religią. Wprowadzono kult rozumu i kult ojczyzny oraz cywilne śluby i pogrzeby. Opracowano kalendarz rewolucyjny na nowo podzielono rok, wprowadzono nowe nazwy miesięcy i ich podział na dekady. Pierwszym dniem roku stała się data obalenia monarchii, czyli 22 września, a kolejne lata liczono od 1792 r. zniesiono niedziele, a w miejsce świąt kościelnych wprowadzono święta narodowe, z dniem zdobycia Bastylii jako najważniejszym. Popularny stał się kult drzew wolności, bohaterom rewolucji wznoszono łuki triumfalne.

W 1794 r. Konwent na polecenie Robespierre’a wprowadził kolejne dekrety mające na celu zaostrzenie terroru. Sprzeciwiający się tym posunięciom kordelierzy wraz ze swoimi przywódcą Kantonem zostali aresztowani i skazani pozbawieni prawa do obrońców. Posiedzenia trybunału Rewolucyjnego odbywały się bez świadków. Podczas rozprawy mogły zapaść jedynie dwa rodzaje wyroków, uniewinnienie lub śmierć na gilotynie. Powszechne było donosicielstwo, w wyniku czego śmierć ponosili także ludzie niewinni, na przykład wskazani przez zawistnych sąsiadów.

Rządy jakobinów budziły coraz większe niezadowolenie wśród ludności. Burżuazja i robotnicy byli niezadowoleni z powodu wprowadzenia cen maksymalnych. Chłopi narzekali na rekwizycje produktów rolnych, a ograniczenia handlowe budziły sprzeciw kupców. Wśród swoich dotychczasowych współpracowników Robespierre wykrywał kolejne „spiski” przeciwko rewolucji, czym potęgował rosnącą nienawiść i nieufność. W 1794 r. jakobini rozprawili się z najbardziej radykalnymi ugrupowaniami, czyli z wściekłymi i herbertystami. Spowodowało to wzrost niezadowolenia ludu paryskiego, wśród którego oba ugrupowania miały wielu zwolenników.

W dniu 9 thermidora drugiego roku rewolucji, czyli według kalendarza gregoriańskiego 27 lipca 1794 r. w Konwencie zawiązał się spisek. Robespierre, próbujący odczytać nową listę podejrzanych, został aresztowany i skazany na śmierć na gilotynie. Władzę w państwie ponownie przejęła burżuazja.

W 1795 r. burżuazja uchwaliła nową konstytucję. Zachowano w niej trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą powierzono Radzie Pięciuset i Radzie Starszych. Władzę wykonawczą miał sprawować Dyrektoriat, złożony z pięciu członków wybieranych na okres pięciu lat. Prawo wyborcze czynne miał mieć każdy obywatel, zaś możliwość zostania wybranym do parlamentu ograniczono do właścicieli posiadłości.

Rok 1794 r. uznawany jest za koniec rewolucji, która zmieniła strukturę społeczeństwa francuskiego, kładąc kres społeczeństwu feudalnemu. Na jego miejsce pojawił się nowy model społeczny – społeczeństwo obywatelskie. Osiągnięcia rewolucji zaczęły w krótkim czasie przekraczać granice Francji i rozprzestrzeniać się na inne kraje europejskie.