W 1517 roku na drzwiach katedry w Wittenberdze Marcin Luter przywiesił 95 tez ,co zapoczątkowało ruch religijny zwany reformacją. Przyczyny tego zjawiska były następujące:
- niski poziom w wykształceniu kleru,
- zeświecczenie i demoralizacja duchownych,
- zaniedbania posługi duszpasterskiej tj: symonia, nepotyzm, nikolaizm ( łamanie zasad celibatu),
- łączenie kilku godności kościelnych w ręku jednej osoby,
- formalizm w życiu religijnym,
- nadmierny fiskalizm papiestwa wyrażony w ściąganiu podatków tj dziesięcina, świętopietrze,
- sprzedaż odpustów,
- bogacenie się hierarchii kościelnej,
- zbyt duże zaangażowanie Kościoła w sprawy polityczne,
- rozwój studiów biblijnych i uznanie niezgodności pewnych praktyk kościelnych z literą Pisma Świętego,
- rozwój idei humanistycznych i spadek zainteresowania sprawami wiary na rzecz zainteresowania się człowiekiem,
- narodziny nowej pobożności nastawionej na osobiste relacje z Bogiem,
- odkrycia geograficzne i poszerzenie horyzontów myślowych.
Marcin Luter (1483-1546) był mnichem augustiańskim, doktorem teologii i profesorem filozofii w Wittemberdze. Znajomość Pisma Świętego pozwoliła mu poddać krytyce niektóre dziedziny nauczania Kościoła. Swoją naukę zawarł w 95 tezach, które były programem reform społecznych i religijnych. Tezy zawierały m. i. n. następujące twierdzenia:
- zbawienie człowieka nie jest zależne od jego uczynków, ale wiary (sola fide) i łaski Bożej (sola gratia);
- uczynki człowieka są następstwem jego wiary;
- podstawą wiary jest Pismo Święte, nie jej interpretacja dokonywana przez kapłanów;
- należy odrzucić hierarchiczność urzędów kapłańskich, na rzecz rozwoju osobistej relacji Bóg – człowiek. Rozwój tych relacji może następować pod wpływem kierownika duchowego, jakim może być pastor. Zadaniem pastora powinna być nauka prawd wiary zgodnie z Biblia i Dużym Katechizmem (Marcian Lutra),oraz udzielanie sakramentów;
- zakony i celibat powinny być zniesione;
- należy wprowadzić zakaz sprzedawania odpustów;
- odrzucenie sakramentów świętych, z wyjątkiem chrztu i komunii pod dwiema postaciami;
- odrzucenie kultu Matki Bożej i świętych oraz kultu obrazów i relikwii;
- odrzucenie nauki soborów i wielu obrzędów tj. np. procesje;
- odrzucenie autorytetu papieża;
- wprowadzenie języka narodowego do liturgii.
Wystąpienie Marcina Lutra spowodowało natychmiastową reakcję Kościoła, już w 1518 roku Luter stanął przed legatem papieskiego kardynałem Kajetanem, który zażądał od niego bezwarunkowego odwołania błędów, spotkało się to oczywiście z odmową ze strony reformator. 15 czerwca 1520 roku papież Leon X wydał bulle Exurge Domine, która nakazywała zwolennikom reformacji odwołanie „błędów” pod groźba kar kościelnych.
W odpowiedzi na to Marcin Luter dokonał publicznego spalenia dokumentu papieskiego. Z kolei papież Leon X opublikował następną bullę pt.: „Decet Romanum Pontificem”, w której obrzucił ekskomunika Lutra. W 1521 roku nastąpiło oficjalne zerwanie Marcina Lutra z Kościołem, cesarz Karol V skazał go na banicje, co oznaczało zakaz pojawiania się w miejscu publicznym.
Wystąpienie Lutra doprowadziło do fermentu wśród najniższych warstw społecznych. W latach 1524-1526 przez obszary Rzeszy przetoczyły się wojny chłopskie. W pierwszej kolejności wystąpili chłopi z terenów Szwabii, którzy swoje żądania ujęli w tzw. 12 artykułów chłopskich. Chłopi domagali się w nich m. i. n. :
- zmniejszenia danin,
- zwolnienia od pańszczyzny,
- zwrotu zagrabionych ziem i gmin leśnych,
- ograniczenia dziesięciny kościelnej,
- zniesienie poddaństwa,
- uwolnienie od podatków połowów, polowań i wyrębu lasów,
- wolny wybór pastorów przez gminy.
Z terenów Szwabii ruch szybko przerzucił się na tereny Frankonii, a następnie Turyngii
i Saksonii. Na tym ostatnim terenie ruchem chłopskim kierował teolog Tomasz Münzer (1489-1525).W bitwie pod Frankenhausen w 1525 roku oddziały chłopskie zostały rozbite, a sam Münzer dostał się do niewoli. Wystąpienie Marcina Lutra poza tym, że doprowadziło do ruchów chłopskich, miało jeszcze inny skutek, a mianowicie doszło do długoletnich walk wewnętrznych pomiędzy książętami Rzeszy .Część książąt wypowiedziała się za Lutrem, a część pozostała wierna religii katolickiej. Ostateczne zakończenie konfliktów nastąpiło w dniu 25 września 1555 roku, podpisaniem pokoju pomiędzy cesarzem Karolem V,
a protestantami Rzeszy w Augsburgu. Ustalono wówczas zasadę cuius regio, eius religio (czyja władza, tego religia) oznaczało to, że o dominacji religii na danym terenie decyduje księże.
Jedynie miasta utrzymały na swym obszarze wolność religijną. Majątków kościelnych dotyczyło prawo o tzw. rezerwacjach kościelnych. Stwierdzało ono, iż książę-duchowny po zmianie wyznania musi zrzec się urzędu i traci tym samym prawo do wszystkich posiadanych dóbr przypisanych do jego godności kościelnej. Od tej pory mówi się o nowej religii ewangelicko- augsburskiej. Pokój w Augsburgu objął jedynie luteran i katolików, nie dotyczył natomiast kalwinistów. Przyczynił się do złagodzenia napięć religijnych w Rzeszy, a także potwierdzał polityczny i religijny podział Rzeszy Niemieckiej. Z drugiej strony dawał książętom prawie pełną samodzielność w swoich krajach ludność każdego księstwa musiała przyjąć, zależnie od woli miejscowego władcy, jedną z religii. Poddani musieli przyjąć wyznanie panującego, w przeciwnym wypadku zmuszeni byli opuścić kraj. Pokój augsburski oraz zahamował proces zjednoczeniowy Niemiec aż do XIX wieku. Jednak rozliczne niejasności i sprzeczności wewnętrzne w postanowieniach pokoju augsburskim stały się zarodkiem przyszłych konfliktów.
Reformacja na terenie Niemiec przyspieszyła rozwój kultury niemieckiej, w tym języka literatury polemicznej satyrycznej oraz poezji. Luteranizm rozszerzył się na tereny następujących państw:
- Królestwo Danii, gdzie jeszcze w 1530 roku stał się religią panującą,
- Królestwo Szwecji,
- Królestwo Norwegii, gdzie stał się religia panującą od 1537 roku,
- Prusy Książęce,
- Kurlandię.
- Występował częściowo w :
- królestwie węgierskim,
- Wielkopolsce ,
- Na Śląsku.