Religia starożytnej Grecji

Panteon bogów greckich to plejada różnorodności w postaci, wyglądzie, atrybutach władzy i zadaniach, za które bogowie byli odpowiedzialni.

Oto najpopularniejsi z nich:

Zeus (Dzeus),występował, w poematach Homera i Hezjoda. Bóg grecki pochodzenia egejskiego, jego rodzicami byli tytan Kronos i bogini Rea, urodził się według jednego z przekazów na Krecie, na górze Ajgajon lub też na górze Ida, lub wreszcie na szczycie Dikte, inny przekaz na miejsce urodzenia Zeusa wskazuje Arkadię. Amaltea, była karmicielką Zeusa żywiąc go kozim mlekiem.

Pierwszą małżonką była Metis, w związku z którą urodziła się Atena; drugą żoną była Temida, z którą miał córki Hory i Mojry. Z połączenia z Euryuome spłodził Gracje (Charyty), z Mnemosyne miał córki Muzy. Zeus i Latona byli rodzicami Apollona i Artemidy. Jego trzecią żoną była Hera, która powiła mu Hebe, Ejlejtyję, Hefajstosa i Aresa. Ze swoją siostrą Demeter miał córkę Persefonę. Ze związków Zeusa z ziemiankami powstali herosi np.: Herakles, Perseusz, Achilles, Tantal.

W tradycji Zeus to król ludzi i bogów, panujący na świetlistych wysokościach Nieba, najczęściej zasiadał na szczycie góry Olimp, ale chętnie też podróżował.

Zeus był bóstwem:

• płodności i wegetacji,
• zjawisk atmosferycznych np. potrafił wzniecać burze lub ją uciszać, ciskać błyskawicami i wzniecać deszcz,
• opiekunem wszystkich ludzi i rodziny,
• opiekunem walczących,
• odpowiedzialnym za porządek i sprawiedliwość na świecie,
• rozdającym dobro i zło,
• sędzią dla dusz zmarłych.

Atrybutami Zeusa były:

• wykute przez Cyklopów grom i błyskawica,
• tarcza naciągnięta skórą Amaltei,
• orzeł,
• dąb,
• berło.
• Jego święte drzewo to dąb, często bywał też przedstawiany jako siedzący na drzewie i trzymający w prawej ręce koguta.

Najczęściej składanymi Zeusowi ofiarami były: byki, barany, prosięta, owce, dla niego również należała najważniejsza ofiara składana podczas Igrzysk Olimpijskich, obchodzonych w. Olimpii od 776 p.n.e. Ku czci Zeusa odbywały się też igrzyska nemejskie w Nemei.

Do najstarszych miejsc kultu Zeusa należą: świątynia na górze Zias, na Krecie, na Cykladach; w Delfach, gdzie czczony był pod postacią kamienia, byka i podwójnego topora. Główne ośrodki kultu to Olimpia i Dodona.

Hera była boginią pochodzenia egejskiego, najpotężniejszą z bogiń na Olimpie. Jej rodzice to Kronos i Rea, była siostra i trzecią żoną Zeusa, urodziła mu czworo dzieci: Hefajstosa, Aresa, Ejlejtyję i Hebe. Według tradycji zaślubiny z Zeusem nastąpiły w ogrodzie Hesperyd, inna tradycja wspomina wierzchołek góry Ida na terenie Frygii, jeszcze inna wskazuje tereny Eubei.

Hera była uznawana za patronkę małżeństw, kobiet zamężnych, położnic oraz wierności małżeńskiej. Wysyłała swoją córkę Ejlejtyję na pomoc rodzącym kobietom. Wierzono, że jest zazdrosna o swojego męża i bardzo mściwa . Często w mitologii znajdują się wątki przedstawiające Herę jako boginię mszczącą się nie tylko na kobietach i bóstwach płodzących z Zeusem dzieci, ale również na samych dzieciach.

W całej Grecji odprawiano Theogamia („boskie gody”), czyli święta ku czci Hery, opiekunki małżeństw upamiętniając w ten sposób jej zaślubiny z Zeusem. Herze podporządkowane były Telchiny, czyli złośliwe skrzaty, pewnie dlatego uznano ją za patronkę magii.

Atrybutami Hery były:

• paw,
• pawie pióro,
• bocian,
• kukułka,
• diadem i berło.

Roślinami jej były: nieśmiertelnik, granat (symbol płodności) i lilia.

Herze składano w ofierze krowy i kozy, czasami czarne jagnię.

Główne ośrodki kultu Hery znajdowały się w Olimpii, w Argos,(gdzie czczono ją pod postacią krowy); na górze Kynthos; w Sparcie, Koryncie, w Mykenach, oraz na wyspach Chios i Samos.

Demeter (dosłownie „ matka zboża”) należała do drugiego pokolenia bogów, zwanych bogami olimpijskimi. Była  drugim z kolei dzieckiem Kronosa i Rei,. Z Zeusem miała córkę Persefonę. Ze związku z Posejdonem,(przed którym ukryła się przybierając postać klaczy), urodziła córkę i konia Arejona. Ze związku zaś z Iasjonem miała syna, Plutona. Uznawana za boginię ziemi uprawnej, płodów rolnych, rolnictwa zbóż, życia osiadłego i patronkę pór roku. Była również związana z kultem zmarłych. Ta ostatnia funkcja związana jest z mitem o uprowadzenia do Hadesu Persefony. Demeter przez dziewięć dni i nocy nie jedząc, nie pijąc, nie myjąc się i nie strojąc, błądziła po świecie, trzymając w obu rękach płonące pochodnie. Dziesiątego dnia dowiedziała się, co się wydarzyło; rozgniewana, postanowiła nie pokazywać się na niebie i pozostać na ziemi, wyrzekając się pełnienia swych obowiązków do czasu kiedy córka nie zostanie jej zwrócona. Ostatecznie Persefona wróciła do matki.

Demeter przypisywano wynalezienie młyna, uprawę warzyw, (szczególnie bobu) oraz hodowlę drzew owocowych.

Atrybutami Demeter były:

• berło,
• diadem,
• kłos zboża,
• narcyz,
• mak.

Zwierzętami: świnia, wąż i żuraw; zwykle przedstawiano Demeter w pozycji siedzącej, na tronie, trzymającą pochodnie, lub z wężem. Misteria eleuzyńskie ku czci bogini odbywały się w dwóch etapach w lutym i marcu („małe misteria” eleuzyńskie) oraz we wrześniu i październiku („duże misteria” eleuzyńskie). W ofierze składano jej najchętniej maciorę, czasem owcę, wrzucano jej pod ziemię żywe prosięta, węże i szyszki piniowe.

Ośrodki kultu Demeter to : sanktuarium w Eleusis koło Aten oraz świątynia w porcie Faleron.

Posejdon (władca wód i wilgoci) syn Kronosa i Rei; pierwotnie starszy brat Zeusa, wspólnie z nim i Hadesem objęli rządy nad światem. Żona Amfitryta, nie obdarzyła go potomstwem, ze związków pozamałżeńskich, pochodzili: cyklopi: Polifem, gigant Chrysaor, zbój Skiron, zdrajcy spod Troi Nauplios, Kerkyon, myśliwy Orion, a także skrzydlaty koń Pegaza. Posejdona przedstawiano uzbrojonego w trójząb, jeżdżącego na wozie zaprzężonym w hippokampy - pół-konie, pół-węże; wóz ten trzymał w głębi morza. W jego orszaku znajdowały się ryby, delfiny, rozmaite morskie zwierzęta i wiele innych bóstw. Posejdon był władcą mórz, a więc rządził falami, mógł też sprowadzać burze i rozbijać nadmorskie skały jednym ciosem swego trójzębu, wreszcie za jego sprawą wytryskały źródła. Jego władza rozciągała się na źródła, strumienie i jeziora. Uchodził za stwórcę i opiekuna koni. Dlatego świętymi zwierzętami były:

• koń,
• delfin,
• byk,
• wąż.

Posejdon uchodził za opiekuna rybaków i żeglarzy, jego atrybutem był:

• trójząb,
• szyszka,
• wieniec laurowy.

W Atenach podczas obchodzonego święta zwanego. Poseidonia w poświęconym Posejdonowi miesiącu Poseideon, czyli grudzień-styczeń; składano na jego cześć ofiary m.in. byki i barany. W Koryncie na cześć Posejdona organizowano wyścigi konne. Znane świątynie znajdowały się w: Pylon, Helike i Ajgaj w Milecie i w Teos (Azja Mn.).

Hades (nazywany też Pluton, czyli „bóg niewidzialny”) był bratem Zeusa, Posejdona, Hery, Hestii i Demeter, synem Kronosa i Rei; jego żoną, a zarazem siostrzenicą była Persefona. Wraz z Zeusem i Posejdonem był uznawany jako jeden z władców świata. Hades zarządzał państwem zmarłych, Tartarem. i podziemiami. Według mitologii greckiej Tartar był najmroczniejszą i najniższą częścią krainy podziemia, gdzie przebywały dusze skazanych na wieczne cierpienie. Od boga Hadesa pochodziła nazwa krainy, państwa zmarłych, odległość pomiędzy Tartarem,(w którym znalazł się m. i n.n. Syzyf i Uranos), a Hadesem była taka jak pomiędzy niebem i ziemią. Grecy wyobrażali sobie śmierć kobiety jako zaślubiny z bogiem umarłych kiedy zmarła młoda dziewczyna mówiono, że Hades zapalił dla niej weselne światła. Bano się go, uznając, że może spowodować śmierć. Według wierzeń greckich aby dostać się do krainy zmarłych, trzeba było przeprawić się przez rzekę Styks, następnie przepłynąć ją z Charonem(przewoźnikiem), który za przewóz brał od duszy jednego obola (był to warunek wstępu do świata zmarłych), dlatego Grecy wkładali zmarłym pieniążek w usta, aby mogli opłacić Charona.

Pewnie z obawy przed Hadesem nie stworzono dla niego ośrodków kultu, (z wyjątkiem w Pylon) nie budowano mu też świątyń, znane są jednak przykłady składania mu ofiary m.in. z barana, którego wrzucano w przepaść w Argos. Atrybutami Hadesa były:

• berło,
• łuk,
• kołczan,
• lira,
• klucze.

W ikonografii Hades przedstawiany jest jako ten, który zawsze ma przy swoim boku Cerbera trójgłowego psa. Cerber znany jest jako stróż wejścia do świata zmarłych, ujarzmienie i wyprowadzanie Cerbera na ziemię było ostatnią z 12 prac Herkulesa.

Atena była boginią pochodzenia mykeńskiego, córką Zeusa i Metis, narodziła się z głowy Zeusa, pełnym uzbrojeniu i z okrzykiem wojennym na ustach, który rozgrzmiał na niebo i ziemię. Jako miejsce narodzin Ateny podaje się przeważnie wybrzeże jeziora Tritonis w Libii. Według mitologii Atena pozostała dziewicą, chociaż czasem opowiadano, że miała syna Erichtoniosa, który narodził się z zapalczywości Hefajstosa. Atena jako „ bogini o mądrych oczach”, patronka władców opiekowała się według mitologii Diomedesem, Odyseuszem, Achillesem i Heraklesem, to dzięki pokonywali trudności i odnosili sukcesy w walce. Atena była uznawana jako patronka pałaców monarszych, opiekunkę królów, nawet uważano że mieszka w pałacu na Akropolu. Atena jako bogini mądrości była też patronką wojny sprawiedliwej, pokoju, strategii, taktyki i podstępów wojennych, ale również  małżeństw, prządek, praczek, hafciarek, złotników, cieśli  itd. Związana jest z filozofia patronuje sztuce i literaturze, miastom (np.Ateny).

Atrybutami Ateny były:

• włócznia,
• hełm,
• egida,
• drzewo oliwne,
• sowa,
• wąż.

Ulubionym zwierzęciem Ateny była sowa natomiast rośliną drzewko oliwne. Podczas składania ofiar ku czci Ateny przynoszono: owce, haftowany peplos (strój kobiecy bez rękawów uszyty z jednego prostokątnego kawałka materiału),czy figurki zwierząt. Ośrodki kultu Ateny to: miasto Ateny, góra Kynthos, Megary, Argos, sanktuaria znajdowały się także w Poseidonii, Hermionie, Troi, Trojzenie, Erythrai, Megalopolis, Priene i Lindos (na Rodos) i na Krecie.

Artemida bogini świata roślinnego i zwierzęcego, wielka łowczyni. Była boginią egejską, przyjętą przez Greków. Córka Latony i Zeusa bądź Demeter, bliźniacza siostra Apollona, urodziła się w Delos i zaraz po urodzeniu pomagała w wydaniu na świat brata. Artemida pozostała wiecznie młodą dziewicą, zajęta była wyłącznie łowami (poluje na jelenie i na ludzi).Przypisywano jej wynalezienie sposobów żywienia i pielęgnowania małych dzieci.

Była opiekunką dzieci i młodzieży, gimnazjonów i zawodów, patronowała myśliwym (dostarczała mięso na Olimp), wiązano ją też z czarnoksięstwem, jej strzałom przypisywano nagłe zgony ludzi.

Atrybuty Artemidy to:

• uzbrojony łuk,
• strzały,
• wóz ze złota,
• półksiężyc,
• czasem pantera lub lew.

Zwierzęciem jej poświęconym była łania i jeleń o złotych rogach. Najczęstszymi ofiarami ku czci Artemidy były: kosztowne szaty, tarcze i kozy. Artemida była czczona w Atenach, Sparcie, Tracji, najbardziej jednak była znana w Efezie.

Hestia (w greckim jej imię oznacza ognisko domowe) była pierworodną córka Kronosa i Rei, siostrą Zeusa i Hery. Uprosiła Zeusa, aby pozwolił jej zostać dziewicą (pomimo umizgów Apollona i Posejdona). Hestia cały czas przebywa na Olimpie, uznawana jest jako opiekunka ogniska domowego, gospodyń domowych, domostwa, podróżnych, nowożeńców i sierot. Często gospodynie domowe modliły się do bogini, oczekując od niej opieki za życia i po śmierci. Zasiadając na Olimpie strzegła głównego ogniska olimpijczyków.

Hestia nie potrzebowała świątyń ani ołtarzy. Jej świątynią był każdy dom, a ołtarzem ognisko domowe. Zdarzało się czasem, że miasto, czy gmina utrzymywały w ratuszu lub innym budynku publicznym wieczny ogień, chroniący wszystkich jego mieszkańców.

Kult Hestii nie wymagał wielu ofiar, jeżeli już to składano jej zwierzęta hodowlane. Hestie, wzywano przy modlitwach i przysięgach, małe (pięcio - siedmiodniowe dzieci) obnoszono dookoła ogniska domowego i oddawany pod opiekę bogini. Ten zwyczaj wiązał się z nadaniem dziecku imienia i przyjęciem go całkowicie w krąg rodziny.

Bardzo rzadko rzeźbiono posągi bogini, na tych nielicznych Hestia przedstawiana była jako poważna, spokojna kobieta, o łagodnym spojrzeniu. Wydaje się, że Hestia ze względu na brak rozbudowanego kultu była najmniej ważna z bogów olimpijskich.

Afrodyta („błyszcząca jak piana morska”) bogini piękna, wiosny, miłości i pożądania, pochodziła z rejonu  małoazjatyckiego, była córką Zeusa i Dione lub Uranosa, którego nasienie spadło do morza, (inna wersja mówi o krwi okaleczonego Uranosa , która zrosiła falę morską) w związku z czym bogini wyłoniła się z piany morskiej. Afrodyta została uniesiona przez Zefiry na Kretę, następnie na Cypr. Tam przejęły ją Hory, ubrały i zaprowadziły na Olimp.

Afrodyta była żoną Hefajstosa, wiecznie jednak zakochana w Aresie i to z tego związku narodzili się: Eros i Anteros, Dejmos i Fobos, i Harmonia. W związku z Anchizesem powiła dwóch synów: Eneasza i Lyrnosa.

Artemida była przyczyną wybuchu wojny trojańskiej. W dziełach sztuki przedstawiającej boginię towarzyszą jej: Charyty i Eros, ponieważ Afrodyta jest boginią miłości zmysłowej i piękna („matka miłostek szybkich jak wiatr”)miłości czystej, wzniosłej, jest patronką narzeczonych, pomyślnych zaślubin, i małżeńskiego szczęścia, opiekuje się młodymi małżeństwami, uznawano ją również za patronką żeglarzy.

Atrybutem Afrodyty jest:

• róża,
• mirt,
• gołębi.

Trzynastego dnia w miesiącach czerwiec i lipca w ogrodach Afrodyty na terenie Aten obchodzono dni Skirophorionu, składano jej wówczas ofiary Ulubionymi zwierzętami Afrodyty były gołębie, wyobrażano sobie, jej rydwan ciągniony przez zaprzęg tych ptaków. Ulubionymi roślinami były: róża, lilie, fiołki, anemony, jabłko i mirt.

Główne ośrodki kultu Afrodyty to: Ateny, Kythera, Cypr, Paphos, Askalon, na górze Kynthos, na wyspie Chios, Rodos. Świątynie znajdowały się w Kenchreaj, Patraj, Ajgion, Koryncie.

Apollo bóg grecki pochodzenia egejskiego. Był uznany jako bóg obrzędów oczyszczających, patron młodzieży, opiekun sztuki, muzyki i poezji. Jego ojcem był Zeus i Latona, bratem Artemida. Urodzony siódmego dnia Targelionu podczas ucieczki matki przed zazdrosną Herą na wyspę Ortygę. Apollo znany był wśród bogów z licznych romansów z ziemskimi kobietami i nimfami np: z nimfą Dafne, nimfą Kyrene, z muzą Talią, Uranią, królową Troi Hekabe, ze związków tych Apollo miał synów: Aristajosa, muzyków Linosa i Orfeusza, Asklepiosa, Troilosa, Mopsosa, Miletosa, Dorosa, Laodokosa i Polypojtesa, Aniosa. Przypisywano mu także ojcostwo Pitagorasa.

Apollo był kontrowersyjnym bogiem z jednej strony zsyłał zarazy i choroby, a z drugiej chronił ludzi przed chorobami i śmiercią .Był bogiem, który zsyłał natchnienie wróżbitom i poetom. Zsyłał plagi na wojska i miasta, mógł je też odwracać. Był opiekunem winnic, osób wstępujących w związek małżeński oraz zakładających miasto. Razem ze swoją siostrą Artemis patronował lecznictwu i medycynie.

Apollo przedstawiany był jako młodzieniec piękny, wysoki o długich czarnych lokach, często w towarzystwie wilków. Na wielu wizerunkach występuje uzbrojony w złoty łuk, kołczan,

z lirą, kitarą i fletem.

Atrybutami Apollo były:

• łabędź,
• jastrząb,
• kruk,
• laur,
• łuk,
• kołczan.

Zwierzęta poświęcone bóstwu to: wilk, delfin, sarna lub łania oraz ptaki (łabędź, sęp, kruk), roślina to drzewo laurowe, palma.

Podczas składania obrzędów ofiarnych ku czci Apollo przynoszono mu ofiary z byków, kozłów, osłów i baranów, kłosów żyta; w ofierze składano mu niekiedy wilka. W Grecji kult Apolla miał zasięg ogólnopaństwowy, najpopularniejsze i najważniejsze ośrodki były

w Olimpii i Delfach.

Ares ( bóg krwawej wojny i szału wojennego),był synem Zeusa i Hery, z potajemnego związku z Afrodyta zrodził się Eros i Harmonia, był też ojcem Nike, z Pyrene miał trzech synów: Kyknosa, Diomedesa z Tracji oraz Lykaona. Jego dzieci to pomniejsi herosi, jak Meleager, Dryas - uczestnicy łowów kalidońskich, Ojnomaos, bohaterki Alkippe i Amazonka. Dziećmi Aresa są złe duchy Demos( Trwoga) i Fobos(Strach), którzy służą mu za woźniców zaprzęgu (niektórzy dodaja od orszaku jeszcze Spór) oraz córka lub siostra Eris (Niezgoda).

Atrybutami Aresa były:

• wilk,
• pies,
• jastrząb.

Były to jednocześnie zwierzęta jemu poświęcone, chociaż niektórzy zamiast jastrzębia przedstawiają sępa. W ofierze składano Aresowi psy.

Miejsca szczególnego kultu Aresa znajdowały się w Tebach i Sparcie.

Hermes był synem Zeusa i Plejady Mai; ojcem licznego potomstwa, np.: złodzieja Autolykosa, Eurytosa, Abderosa, Kefalosa, Hermafrodyty. Hermes, zaraz po urodzeniu, dokonał kradzieży stad Apollona. Hermesa uznawano za opiekuna dróg, podróżnych, młodzieży męskiej, płodności i pasterzy niektórzy widzieli w nim patrona złodziei i kupców.

W sztuce przedstawiano Hermesa ubranego w sandały ze skrzydłami, w kapeluszu z dużym rondem trzymającego w ręku kaduceusz (laska, którą uśmierzał spory i godził wrogów).

Hermesa często przedstawiano z barankiem na ramionach. Wśród atrybutów Hermesa można wyróżnić:

• kaduceusz (inaczej różdżka - laseczka z oplecionymi dwoma wężami,
• szeroki kapelusz (petasos),
• ozdobne skrzydełka u nóg i kapelusza.

Hermaia były uroczystościami obchodzonymi na cześć Hermesa, składano mu wówczas ofiary z barana i zboże. W Atenach składano mu ofiary m.in. na rynku w Erchiach. Ofiary ku czci wchodziły w skład świąt zmarłych. Hermes był czczony głownie w gimnazjach męskich i na rozstajach dróg .

Dionizos bóg wina, ekstazy religijnej i mistycznego szału, jego kult przywędrował do Grecji z terenów Azji Mniejszej. Był synem Zeusa i Semele, narodził się w płomieniach pioruna, którymi Zeus zabił jego matkę. Ukryty przed mściwą Herą, wychowywał się w kraju Nysa zamieniony w koziołka. Dionizosowi przypisuje się odkrycie szczepu winnego, wynalezienie pługa i siewu, ustanowienie święta Dionizji i początków teatru. Był opiekunem wegetacji roślin.

Podczas obrzędów kultowych składano mu w ofierze koźlęta, kozły, ku czci Dionizosa odbywano rytualne procesje i misteria dionizyjskie zwane też „ małymi” i „wielkimi dionizjami”. Dionizosowi towarzyszył orszak satyrów i sylenów, a także menad (bakchantek, kobiet ogarniętych szałem, lepiej było nie stawać im na drodze, ponieważ skutecznie rozdrabniały przeciwników kultu Dionizosa). Kult tego boga cechowały orgiastyczne, wesołe pochody, przy akompaniamencie hałaśliwej muzyki i bicia w bębny, wprawiającego uczestników w stan ekstazy.

Atrybutami Dionizosa były:

• bluszcz,
• kiść winogron.
• Ośrodki kultu: Dionizosa są m.in. świątynie w Eretrii, Koryncie, w Eleutherai, na w. Anaphe, Rodos, Lesbos, Naksos, Andros