Renesans (odrodzenie) - (łac. renascire – odrodzić się, wł. - rinascimento ) pojawił się na terenie Włoch i stosunkowo szybko rozszerzył na obszar całej Europy, z wyjątkiem prawosławnej Rosji. Początki renesansu sięgają przełomu XIV i XV wieku, kiedy to znacznie wzrosło zainteresowanie kulturą starożytną na terenie Włoch. Jako pierwszy użył sformułowania „Renesans” florencki architekt Georgio Vasari w znaczeniu przywrócenie do życia cywilizacji uśpionej przez barbarzyńców niszczących cesarstwo rzymskie.
W XV wieku nowe prądy myślowe związane z Renesansem przenikały na tereny krajów europejskich, w Polsce pojawiły się dopiero w pierwszej połowie XVI wieku, za czasów panowania Zygmunta I Starego (1467 - 1548) i sięgały do początków XVII wieku. Tymczasem renesans w innych państwach europejskich skończył się według historyków w 1527 roku, kiedy to nastąpiło zdobycie i zniszczenie Rzymu przez niemiecko – hiszpańskie wojska Karola V.
Podstawową cecha renesansu był powrót do kultury antycznej. Twórcom odrodzenia nie chodziło jedynie o powrót do pism filozoficznych Arystotelesa, czy Platona lub bierne naśladownictwo architektury greckiej, zależało im na unowocześnieniu świata zgodnie z antycznymi kanonami piękna, dobra i prawdy. Dlatego kolejną cecha omawianej epoki było przeciwstawienie się wzorom średniowiecznym, opartym na autorytecie władzy i Kościoła. Humaniści przeciwstawiali się kulturze średniowiecznej, w której centralne miejsce zajmował Bóg, ale nie odrzucali całkowicie wiary w Niego. Krytykowali duchowieństwo za niski poziom wykształcenia, symonię i nepotyzm. Na pierwszy plan wśród zwolenników renesansu wysunął się człowiek i jego dokonania, stąd rozwój nurtu zwanego – humanizmem (łac. humanus – ludzki i humanista – człowiek), humanus –można rozumieć również jako „łaskawy”, „życzliwy”, „przyjazny”, „szlachetny”. Humaniści głosili troskę o piękno, rozwój człowieka, jego szczęście i godność. Głównie do tych wartości nawiązywali autorzy tekstów literackich całej ówczesnej Europie. Humanistom przyświecały trzy podstawowe hasła:
- myśl starożytnego komediopisarza Terencjusza „jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce”
- myśl poety rzymskiego Horacego „carpe diem”(„żyj chwilą”),
- powrót do źródeł (ad fontes), czyli dotarcie do antycznych tekstów bez średniowiecznych komentarzy.
Humaniści mocno akcentowali możliwości ludzkiego rozumu, wielu z nich dążyło do wszechstronnego rozwoju interesując się wieloma dziedzinami nauki. Najlepszym przykładem takiego humanisty był Leonardo da Vinci, którego znamy jako malarza i architekta ale również jako poetę, inżyniera i konstruktora wielu urządzeń, w których zastosował bardzo nowoczesne rozwiązania jak np.: urządzenia hydrauliczne. Leonardo da Vinci skonstruował destylator, liczne maszyny latające, a nawet czołg.
Oprócz wyżej wymienionych cechy renesansu warto wyróżnić jeszcze inne jak np.:
- oparcie na autorytecie myślicieli i filozofów antycznych,
- rozwój nauk przyrodniczych i humanistycznych,
- podkreślanie wolności wyboru i prawa do w życia jednostki,
- podział społeczeństwa na: wykształcone, majętne elity i tłum,
- upowszechnienie książek poprzez wynalezienie druku przez Jana Gutenberga,
- troska o długotrwałą sławę, często poprzez tworzenie ponadczasowych dzieł,
- rozwój mecenatu, jako formy opieki nad artystami,
- powstawanie ośrodków kultury humanistycznej zgromadzonej wokół dworów władców lub arystokracji (zanik wpływu uniwersytetów i klasztorów na życie kulturalne),
- rozwój akademii na wzór starożytny, np. akademie artystyczne, literackie, czy naukowe,
- dbałość o szkolnictwo np. powstające licznie wówczas w Polsce gimnazja humanistyczne,
- rozwój języków narodowych.
Przedstawiciele europejskiego Renesansu:
Włochy
- Leonardo da Vinci twórca m.in. „Mona Lisy”, „Damy z gronostajem”, „Ostatniej wieczerzy” i wielu innych dzieł sztuki;
- Michał Anioł Buonarroti (1475 – 1564) – rzeźbiarz, autor m.in. fresków w kaplicy Sykstyńskiej i w pałacu watykańskim, „Mojżesza”, „Piety”, grobowca Medyceuszy oraz kopuły w bazylice św. Piotra w Rzymie;
- Tycjan autor m.in. „ Wenus z Milo”, „Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny” , „Ecce homo” oraz licznych portretów władców i papieży;
- Rafael Santi (1486 – 1520) – budował Bazylikę św. Piotra w Rzymie, malował freski w salach watykańskich oraz obrazy Matki Bożej np.: Madonna ze szczygłem, Madonna Sykstyńska oraz obrazy przedstawiające Pana Jezusa np.: „Przemienienie”. R. Santi jest również autorem dzieła zatytułowanego „Szkoła ateńska” oraz wielu innych arcydzieł sztuki;
- Filippo Brunolleschi (1377 – 1446) – autor pierwszej konstrukcji kopuły, która stała się charakterystyczną formą architektoniczną w czasie renesansu;
- Mikołaj Machiavelli autor książki pt.: „Książe”, w której padło słynne stwierdzenie, że „cel uświęca środki” (makiawelizm) wskazujące na władzę, która nie przebiera w środkach, aby dojść do wybranego celu. Według makiawelizmu władca ma prawo stosować wszelkie środki (nawet przemoc) dla zapewnienia swoim poddanym dobrobytu;
- Giordano Bruno – duchowny, filozof, astronom;
- Galileusz (Galileo Galilei) – fizyk, filozof i astronom, zwolennik heliocentrycznej budowy świata.
Niderlandy
- Erazm z Rotterdamu (1467 – 1536) – holenderski duchowny, pisarz, filozof i pedagog, autor dzieła zatytułowanego „Podręcznik żołnierza Chrystusowego” oraz „Pochwała głupoty”, w którym krytykował wyższe warstwy społeczne. Kościół według autora powinien pełnić funkcje służebne wobec społeczeństwa, a nie odwrotnie. Erazm podkreślał znaczenie zgody i pokoju w państwie, krytykował zaś kłótnie i wojny;
- Piotr Bruegel Starszy – malarz zwany „Chłopskim”, ze względu na tematykę obrazów, np. „Wesele Chłopskie”, „Ślepcy”, „Pejzaż z upadkiem Ikara”. Równie słynne obrazy to: "Wieża Babel", „Nawrócenie Szawła” - i wiele innych.
Francja
- Franciszek Rabelais – poeta, pisarz satyryczny, duchowny i lekarz, autor utworu pt. „Gargantu i Pantagruel”,
- Piotr Ronsard - poeta, twórca grupy poetyckiej zwanej „Plejadą”.
Anglia
- Tomasz Morus autor dzieła pt. „Utopia” , w którym propagował socjalizm utopijny i równość społeczną (egalitaryzm),
- Wiliam Szekspir autor znanych utworów m.in. „Hamlet” i „Makbet”.
Polska
- Mikołaj Rej z Nagłowic – poeta, który jako pierwszy zaczął pisać w języku polskim, również autor m.in. dzieła zatytułowanego : „Krótka rozprawa miedzy panem wójtem a plebanem” oraz wielu fraszek,
- Jan Kochanowski z Czarnolasu – poeta autor pieśni, fraszek, trenów oraz utworu pt. „Odprawa posłów greckich”,
- Mikołaj Gomółka urodzony pod Sandomierzem był muzykiem, kompozytorem i instrumentalistą, skomponował m.in. muzykę do Psalmów Jana Kochanowskiego,
- Mikołaj Kopernik – kanonik warmiński, astronom, matematyk, lekarz, poeta, autor teorii heliocentrycznej, która przedstawił w dziele zatytułowanym „O obrotach sfer niebieskich”,
- Maciej Miechowita – kanonik krakowski, lekarz, historyk, geograf, alchemik. Profesor Akademii Krakowskiej autor dzieła z zakresu nowożytnej geografii zatytułowanego „Traktat o dwóch Sarmacjach”,
- Marcin Kromer - historyk i pisarz, biskup warmiński, kronikarz, autor licznych dzieł historycznych m.in. „Polonia”,
- Jan Długosz – był autorem monumentalnych, łacińskich „Roczników czyli Kronik sławnego Królestwa.” („Dzieje Polski”),
- Andrzej Frycz Modrzewski – sekretarz królewski i pisarz polityczny, autor dzieła zatytułowanego: „O naprawie Rzeczypospolitej”, w której pisał o obyczajach, prawach, wojnie, Kościele i szkole za czasów Zygmunta I Starego.
Przedstawicielem filozofii renesansu i baroku był Franciszek Bacon (1561 -1626), angielski filozof i mąż stanu, jedne z twórców nowożytnej koncepcji nauki. Swoje stanowisko opisał w „Nowym Organum”, które miało być nowoczesną odpowiedzią na Arystotelesa.
Mianem filozofii określał F. Bacon określał „mądrość ludzką”, rozumiejąc ją jako wiedzę eksperymentalną i użyteczną, która za pomocą wynalazków rozszerza panowanie człowieka nad przyrodą. Z kolei, aby zapanować nad przyrodą trzeba najpierw jej słuchać.