Republika rzymska

W VI wieku p. Ch., w tym samym czasie kiedy w Atenach został wypędzony tyran Pizystrat i jego syn, zmiana ustrojowa nastąpiła także i w Rzymie. Władza królewska została zastąpiona przez dwóch konsulów. Wyposażono ich w te same kompetencje, jakie do tej pory posiadał monarcha. Utworzono funkcję „króla ofiar”, a więc specjalny kapłański urząd, który od tej pory wypełniał religijną funkcję monarchy. Pozostałe kompetencje przejęli konsulowie.

Urząd konsula był najwyższą godnością w starożytnym Rzymie. Funkcję tą zastrzeżono jedynie dla przedstawicieli klasy patrycjuszy (dopiero od 367 r. p. Ch. stała się dostępna również dla plebejuszy). Wyboru na stanowisko konsula dokonywały komicja centurialne na okres jednego roku. Powtórny wybór był niedopuszczalny. Początkowo konsulowie posiadali bardzo szerokie uprawnienia (głównie jeśli weźmiemy pod uwagę ich uprawnienia w dowodzeniu wojskiem). Z chwilą, kiedy urząd ten mogli sprawować przedstawiciele plebejuszy, kompetencje konsulów uległy ograniczeniu i zostały przydzielone innym urzędnikom. Do najważniejszych uprawnień należały:

• prawo do dowodzenia wojskiem
• zwoływanie zgromadzeń ludowych
• zwoływanie obrad senatu, a także prawo przewodniczenia im
• jurysdykcja w sprawach karnych.
• Konsul, który po upływie roku zakończył swoją kadencję, zostawał prokonsulem i obejmował namiestnictwo jednej z prowincji imperium rzymskiego.
• Do najważniejszych urzędników rzymskiej republiki obok konsulów należeli: pretorzy, cenzorzy, edylowie, kwestorzy.

Urząd pretora powstał w 367 r. p. Ch. Osoba sprawująca tą funkcję zajmowała się sądownictwem w sprawach cywilnych. Nie należało jednak do niej ostateczne rozstrzygnięcie sprawy, a jedynie jej rozpatrzenie. Ostateczna decyzja na podstawie dochodzenia pretora, należała do powołanych przez niego z odpowiedniej listy sędziów. W 242 r. p. Ch. powołano do życia specjalny urząd pretora, którego zadaniem stało się rozpatrywanie spraw cywilnych pomiędzy cudzoziemcami oraz pomiędzy cudzoziemcami a obywatelami Rzymu (pretor peregrinus). Pretor miał prawo do wydania edyktu, a którym były zawarte zasady zgodnie z którymi będzie postępował wypełniając powierzoną mu funkcję. Utarł się zwyczaj, że pretor obejmujący swój urząd, przygotowywał edykt pretorski w oparciu o edykt wydany przez poprzednika.

Cenzor był wybierany przez zgromadzenie centurialne na okres pięciu lat. Urząd ten został powołany w pierwotnych zamiarach do przeprowadzenia spisu ludności oraz oceny wartości majątku obywateli Rzymu. Na takiej podstawie cenzorzy dokonywali przydziału jednostki do określonej klasy i centurii, określając jednocześnie podatek jaki obywatel musiał płacić. Z czasem do ich kompetencji doszło także czuwanie nad zachowaniem się obywateli w życiu publicznym i prywatnym. Można więc powiedzieć, że pełnili rolę strażników moralnych. Od 312 r. p. Ch. mieli także prawo do uzupełniania list członków Senatu. Obok tego zajmowali się również nadzorem nad budżetem państwa a także pełnili zarząd nad majątkiem państwowym. Ich uprawienia dotyczyły także nadzoru nad wykonywaniem robót publicznych, np. budowy dróg.

Edyl, należący do urzędów niższych w starożytnym Rzymie, opowiadał za utrzymanie porządku w mieście, zapewnienie bezpieczeństwa podróżującym po drogach publicznych. W jego gestii leżało również zabezpieczenie wystarczającej ilości zboża dla ludności oraz urządzanie igrzysk oraz uczt dla ludu. Urząd edyla mógł pełnić przedstawiciel klasy plebejuszy. Początkowo edylów wybierano na zgromadzeniach plebejskich. W 367r . p. Ch. pojawiło się stanowisko edyla kurulnego, wyboru którego dokonywały komicja trybusowe. Taki edyl korzystał z poszerzonego zakresu kompetencji. Mógł m. in. wydawać edykty oraz zasiadać w Senacie po zakończeniu swojej kadencji.

Początkowo kwestorzy pełnili swoje funkcje u boku króla. Po wprowadzeniu ustroju republikańskiego stali się pomocnikami u boku konsulów. Pierwotnie dokonywano wyboru dwóch kwestorów, z czasem jednak ich liczba wzrosła do 40 (za Juliusza Cezara). Do obowiązków kwestorów należało:

• jurysdykcja karna w sprawach zagrożonych karą śmierci; do ich zadań należało przeprowadzenie śledztwa oraz wystąpienie z oskarżeniem w sprawach o morderstwo
• nadzór nad skarbem państwa
• przechowywanie najważniejszych państwowych dokumentów.
• Za czasów Sulli kwestor mógł stać się po upływie kadencji, członkiem Senatu. W okresie republiki urząd kwestora traktowano jako początek kariery urzędniczej w państwie rzymskim.

Obok wymienionych powyżej urzędów republikańskich, warto także wspomnieć o urzędach tzw. nadzwyczajnych. Zaliczyć od nich można urząd dyktatora i trybuna wojskowego.

Dyktator był zazwyczaj mianowany przez konsula na podstawie decyzji podjętej przez Senat. Powodem powołania dyktatora stawał się stan zagrożenia bezpieczeństwa państwa zarówno z zewnątrz jak i w wyniku wewnętrznych zamieszek i rozruchów. Funkcję dyktatora powierzano na okres 6 miesięcy byłym konsulom. Dyktator miał prawo do sprawowania powierzonej mu władzy wojskowej niezależnie od Senatu. Do swojej pomocy mógł mianować magistra equitum, do zadań którego należało wypełnianie jego poleceń oraz zastępstwo w mieście podczas prowadzonej wojny. W momencie gdy dyktator wykonał powierzone mu zadanie, kończył swoje urzędowanie, nie będąc jednocześnie zobligowany do przedstawienia sprawozdania.

Obok dyktatora w okresach nadzwyczajnych powoływano także w republice rzymskiej trybunów ludowych z władzą konsularną. Wybór następował na podstawie uchwały Senatu, a nowowybrani zajmowali miejsce konsulów. Początkowo wybierano ich w celu prowadzenia częstych wojen.

Obok wymienionych powyżej urzędów starożytnego Rzymu szczególne miejsce w hierarchii zajmowała funkcja trybuna ludowego. Urząd ten został wprowadzony w 494 r. p. Ch. Początkowo wybierano dwóch, z czasem czterech i w końcu dziesięciu trybunów ludowych, do zadań których należała ochrona praw ludności plebejskiej. Trybuni ludowi mogli tego dokonywać za pomocą przyznanego im uprawnienia uchylenia wszystkich decyzji oraz zarządzeń podjętych przez innych rzymskich urzędników, a także decyzji Senatu oraz projektów ustaw, jakie zostały przedstawione zgromadzeniu ludowemu, a niekorzystnie wpływały na interesy plebejuszy. Trybun korzystał z nietykalności swojej osoby, a za opór mu stawiany groziła kara śmierci bez wyroku sądowego. Trybuni ludowi zwoływali posiedzenia zgromadzeń plebejskich, komicjów tribusowych, a z czasem uzyskali prawo do zwoływania obrad Senatu. Miejscem ich przebywania był Rzym, a każdy pokrzywdzony plebejusz wiedział, że w ich domu znajdzie pomoc i opiekę.