Rewolucje w Rosji

Na początku XX w. istniała w Rosji sytuacja rewolucyjna , chłopi żądali ziemi, robotnicy ustawodawstwa pracy, wśród wielu warstw społecznych system samodzierżawia, kompletnie już anachroniczny, budził opór. Ferment wewnętrzny zaostrzył wielonarodowościowy charakter państwa. Zarówno wśród Polaków, jak i Finów silne były dążenia do niepodległości czy przynajmniej rozszerzenia autonomii. Dążenia tych narodowości ułatwiły później caratowi, paradoksalnie, strumienie ruchu rewolucyjnego, ale w pierwszym okresie pogłębiały kryzys przedrewolucyjny.

Opozycje przeciw dotychczasowemu systemowi rządów zaostrzyły wieści o klęskach poniesionych przez Rosję w wojnie z Japonią. W naprężonej sytuacji wystarczyła iskra, by nastąpił wybuch, i taką iskrą stał się strajk w Zakładach Putiłowskich w Petersburgu w styczniu 1905 r. Wśród robotników tych zakładów działał już od paru lat duchowny prawosławny Gieorgij Gapon, człowiek mający niewątpliwą zdolność wpływu na masy. Z jego inicjatywy została opracowana petycja zawierająca żądania swobód politycznych, ustawodawstwa socjalnego oraz zakończenia wojny. Z tą petycją ruszył pochód robotniczy z ikonami i chorągwiami cerkiewnymi, by przedstawić swoje prośby batiuszce carowi – ojczulkowi. Część ludu rosyjskiego głęboko wierzyła, że sam car jest dobry, kocha lud, a tylko urzędnicy i otoczenie monarchy nie dopuszczają, by ten dowiedział się o niedoli ludu.

Pokojowy pochód został przywitany salwami, padło ponad tysiąc zabitych, jeszcze większa była liczba rannych. Ta „krwawa niedziela”, w dniu 22 stycznia 1905 r., stała się początkiem ruchu rewolucyjnego w całej Rosji. Sam Gapon uratował się z masakry i opuścił Rosje, a po powrocie w 1906 r. został zastrzelony z polecenia partii eserowców, gdyż próbował nawiązać kontakty z policją. Jego rola do dziś nie została do końca wyjaśniona.

Ruch rewolucyjny objął wszystkie warstwy społeczeństwa rosyjskiego, przejawiał się w strajkach i demonstracjach organizowanych w miastach, wystąpieniach chłopskich, polegających na paleniu dworów, zaorywaniu pól dworskich. Oraz w akcjach terrorystycznych, organizowanych przez eserowców. W czerwcu doszło do buntu marynarzy na pancerniku „Potiomkin”. Na czele ruchu próbowali stanąć socjaldemokraci i eserowcy. Z inicjatywy tych pierwszych zaczęły powstawać Rady Delegatów Robotniczych, które miały kierować wystąpieniami i prowadzić ewentualne pertraktacje z właścicielami lub administracją państwową. Do tej nowej formy organizowania się nawiąże ruch rewolucyjny w 1917 r.

Car w obliczu masowego ruchu rewolucyjnego zapowiedział zwołanie w sierpniu 1905 r. Dumy, czyli rosyjskiego parlamentu. Nie uspokoiło to sytuacji, gdyż Duma miała mieć charakter doradczy, a nie ustawodawczy. Tymczasem skończyła się wojna z Japonią i Rosja musiała podpisać traktat pokojowy potwierdzający straty terytorialne. W październiku rozpoczął się strajk powszechny. Przystąpili do niego nie tylko robotnicy w zakładach pracy, ale i studenci, a nawet cześć urzędników. Stanęła kolej. Rosja została sparaliżowana.

Mikołaj II zmuszony sytuacja ogłosił Manifest Październikowy. Zapowiedział w nim wybory do Dumy Ustawodawczej oraz wprowadził swobodę zgromadzeń i stowarzyszeń. Rosja miała przestać być monarchią absolutną. Manifest został odebrany przez dużą część uczestników ruchu jako zwycięstwo rewolucji i zarazem spełnienie jej głównych celów. Ale jednocześnie część z nich uznała, że należy walczyć dalej. W czasie wielu rewolucji zdarza się, że pewne grupy uznają rewolucję za zakończoną, a inne radykalizują swoje programy i dążą do kontynuacji walki i pogłębienia zmian.

W grudniu wybuchło w Moskwie z inicjatywy SDPRR zbrojne powstanie robotnicze. Zostało ono krwawo stłumione. Carat przystąpił do walki z ruchem rewolucyjnym. Przypomniano trzy podstawy Rosji, sformułowane jeszcze w czasach panowania Mikołaja I: samodzierżawie, lud i prawosławie. Ruch rewolucyjny zaczęto przedstawiać jako dzieło cudzoziemców, wrogów Rosji i Cerkwi. „Bij Polaków, Żydów i studentów” – wołano na wiecach antyrewolucyjnych. Zorganizowane zostały czarne sotnie, złożone z ochotników, często przestępców kryminalnych, którym darowano winy. Zaczęły się pogromy Żydów. Określenie ideologia czarnosecinna, odnosiło się do najbardziej prymitywnych, szowinistycznych poglądów. Ruch rewolucyjny zaczął przygasać.

W styczniu przeprowadzono wybory do Dumy. Ludność była podobnie jak w Austro-Węgrzech podzielona na kurie. Każda kuria mogła wybrać określoną liczbę elektorów, którzy następnie wybierali posłów. Wcześniej car podpisał ustawę, że każda decyzja Dumy nabierze mocy dopiero po uzyskaniu zgody cara. W wyborach wzięły udział nowo powstałe partie i ugrupowania, miedzy innymi Partia Konstytucyjno-Demokratyczna i chłopska Partia Pracy. Bolszewicy pierwsze wybory zbojkotowali, weszli dopiero do II Dumy. I Duma istniała krótko, od końca kwietnia 1906 do lipca tegoż roku, kiedy to został przez cara rozwiązana. Członkowie Dumy próbowali temu zapobiec, ale nastroje rewolucyjne w społeczeństwie już dogorywały. Podobny los spotkał II Dumę w 1907 r. Dopiero III Duma, wybrana według zmienionego prawa wyborczego polegającego między innymi na pozbawieniu prawa głosowania dużej części robotników, przetrwała całą pięcioletnią kadencję, ale wielu było w niej posłów, którzy mogli o sobie powiedzieć, jak jeden z nich, Włodzimierz Puryszkiewicz „na prawo ode mnie jest już tylko ściana”.

Premierem Rosji został w 1906 r. Piotr Stołypin. Funkcję swoją sprawował aż do momentu śmierci z rąk zamachowca w 1911 r. Przeszedł on do historii jako okrutny pacyfikator ruchu rewolucyjnego, „krawatami Stołypina” nazywano stryczki szubienic, na których ginęli rewolucjoniści. Ale jednocześnie był wielkim reformatorem. Najważniejszą z jego reform okazała się ustawa z 1906 r., pozwalającą każdemu chłopu, dotychczasowemu członkowi obszcziny, na wystąpienie z niej i stanie się indywidualnym właścicielem ziemi. Wojna przerwała realizację tej reformy. Niektórzy historycy uważają, że gdyby zdążono ją wprowadzić w życie, może nie doszłoby w Rosji do rewolucji 1917 r.

Rewolucja 1905-1906 r., według odczucia wielu z jej uczestników, zakończyła się klęską, ale Rosja wyszła z niej jednak jako inny kraj, system samodzierżawia został podważony, powstały legalne ruchy polityczne, zaczęła się tworzyć warstwa chłopów-indywidualnych posiadaczy ziemi.