Romantyzm to prąd umysłowy i artystyczny, który pojawił się po Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1797 – 1798) na terenie Niemiec, Anglii, Danii, a trwał do Wiosny Ludów (1848 – 1849). W Polsce za początek romantyzmu przyjmuje się rok wydanie pierwszego tomu „Poezji” A. Mickiewicza czyli 1822, a zakończenie epoki 1864 rok (upadek powstania styczniowego).
Romantyzm wyrósł na gruncie krytyki do oświeconego racjonalizmu i klasycyzmu, dotychczasowym wartością przeciwstawiał nowe np.: rozumowi – uczucie, cywilizacji – naturę, zbiorowości społecznej – jednostkę.
Za podstawę filozoficzną tej epoki uważa się cztery wielkie systemy myślicieli niemieckich: Kanta (1724 – 1804), Fichtego (1762 – 1814), Schellinga (1775 – 1854) i przede wszystkim Hegla (1770 – 1831). W miejsce oświeceniowej wizji świata jako doskonałej maszyny, pojawiła się idea wielkiego „łańcucha bytów”, w którym pierwiastek boski jest obecny w postaci ducha, siły ożywiającej i przenikającej świat (panteizm). Romantyczna refleksja filozoficzna koncentrowała się na wnętrzu człowieka – jego przeżyciom i emocjom. Z drugiej strony wyrażała zewnętrzne ukierunkowanie na naturę i wydarzenia historyczne.
Oto szczegółowe cechy romantyzmu:
- przyznanie szczególnej roli uczuciu, religii oraz intuicji,
- akcentowanie szeroko rozumianej wolności jednostki,
- przekonanie o nieustannym konflikcie pomiędzy jednostka, a społeczeństwem,
- jednostka mogła sprzeciwiać się skłóconej z nią zbiorowości, wówczas mówimy o bajronizmie lub poświecić się dla niej, mówimy wtedy o prometeizmie,
- przypisywanie szczególnych cech niektórym narodom posiadającym ważną misję, do zrealizowania,
- pojawienie się wątków związanych z ludowością, a przez nią z fantastyka i marzeniami sennymi,
- bohater romantyczny był pełen buntu, niezgody na świat, toczył nieustanną walkę z Bogiem o sens życia i cierpienia,
- idee romantyczne inspirowały ruchy narodowowyzwoleńcze,
- naród był uznawany za najdoskonalszą formę społeczności ludzkiej,
- niechęć do państwa jako instytucji łamiącej prawa człowieka,
- głoszenie sprzecznych teorii społecznych i programowych,
- wartością nadrzędną stał się nawet najdrobniejszy czyn,
- odrzucanie materializmu, który traktuje świat jako maszynę,
- krytyce podlegało przekonanie o harmonijnym rozwoju świata,
- rozwój idealizmu –uznającego ideę, myśl i świadomość za pierwotne wobec wtórnego bytu i rzeczy. Romantyczny idealizm uznawał jedność ducha i materii oraz to, że duch boski przenika cały świat,
- w literaturze rozwijały się ballady, dramaty oraz poematy dygresyjne.
Główne tezy Romantyzmu wyrosły na filozofii niemieckiej: J. G. Fichte (podstawowymi ideami były dla niego wiara i wolność), F.W.J. Schelling (wskazującego, iż najważniejszą płaszczyzną działania jest sztuka), W. Hegla (uznającego zależność rozwoju ludzkości od transformacji jaką przechodzi ludzki duch).
Konsekwencja myśli romantycznych stał się rozwój:
- historyzmu, czyli ujmowanie wszystkich zjawisk na tle historycznym,
- rewolucjonizm, który dążył do zmian rzeczywistości droga walki,
- w literaturze pojawienie się nurtu związanego z irracjonalizmem oraz głoszącego hasła przemian społecznych i politycznych.
Przedstawicielami idei romantycznych w literaturze byli: Wiktor Hugo, George Byron, Walter Scott, Edgar Allan Poe, Aleksandr Puszkin, Heinrich Heine, Adam Mickiewicz i wielu innych.
W malarstwie dużą popularnością cieszyli się: Franciszek Goyi, Wiliam Turner, Caspar Fridrich, w muzyce: Franciszek Schubert, Franciszek Liszt, Fryderyk Chopin.