W listopadzie 1982 r. na stanowisko I sekretarza KPZR został wybrany po śmierci Leonida Breżniewa – Jurij Andropow. Nowy przywódca objął władzę nad państwem radzieckim, które pod względem gospodarczym chyliło się już ku upadkowi.
W gospodarce ZSRR już od wielu lat dała się zauważyć przewaga przemysłu wydobywczego nad pozostałymi gałęziami, np. przemysłem przetwórczym czy maszynowym. Przyczyny zacofania radzieckiej gospodarki tkwiły w jej planowym organizowaniu, a głównie w: tłumieniu wszelkich inicjatyw prywatnych, w marnotrawieniu wysiłki milionów robotników, w niekompetencji zarządzającej kadry, w mało elastycznym systemie planowania. Nowy przewodniczący KPZR zdawał sobie sprawę z trudnej sytuacji państwa. Nie zamierzał jednak mimo tego zmieniać podstaw systemu socjalistycznego. Uważał, że środkiem do zmian winno być jedynie wprowadzenie większej dyscypliny pracy. Nie zdążył zrealizować swoich planów, ponieważ w lutym 1984 r. zmarł. Jego następcą na stanowisku przywódcy partii został Konstanty Czernienko. Ten nie wydawał się być zainteresowany zmianami gospodarczymi. Jego celem natomiast stała się walka z korupcją. Rozpoczął także proces rehabilitacji Stalina, położył nacisk na rusyfikację i prowadził politykę antyreligijną, całkowici przy tym zaniedbując kwestie ekonomiczne. W marcu 1985 r. zmarł.
W tym samym miesiącu na stanowisko I sekretarza został wybrany Michaił Gorbaczow. Zdawał on sobie sprawę, że kraj wymaga i czeka na reformy. Imperium radzieckie nie było już wówczas w stanie sprostać wyścigowi zbrojeń ze Stanami Zjednoczonymi. Planował Gorbaczow zmiany systemu ekonomicznego państwa, można powiedzieć że w duchu reform leninowskich. Nie chciał jednak przy tym naruszyć podstaw ustroju stworzonego przez Stalina. Jak się miało okazać w kolejnych latach, tak planowana przebudowa okazała się być niemożliwa. W kwietniu i październiki 1985 r. podczas plenum KC KPZR Gorbaczow przedstawił planowane przez siebie reformy. W czasie jego wystąpienia padły słowa: przebudowy (pierestrojka), jawności (głasnost’) oraz przyspieszenia (uskorienije). Od momentu objęcia przez siebie funkcji I sekretarza rozpoczął proces wymiany kadr mu podległych. Zmiana kadry doprowadziła do usunięcia od władzy polityków konserwatywnych, których początki kariery przypadły jeszcze na czasy stalinowskiej wielkiej czystki. W ten sposób odeszła w cień stara gwardia, zwolennicy utrzymania status quo. Nowi przywódcy ZSRR wyróżniali się typowo pragmatycznym podejściem do polityki. W lutym i marcu 1986 r. odbył się XXVII zjazd KPZR podczas którego przyjęto program podwojenia dochodu narodowego do 2000 roku. Zapisy tego programu mówiły o upadku ustroju kapitalistycznego i zwycięstwie socjalizmu. Mimo jednak głoszonych haseł przebudowy, Gorbaczow nie zgodził się na przeprowadzenie reform gospodarczych. W państwie radzieckim był wprowadzane plany antykryzysowe, które miały stać się drogą do uleczenia gospodarki. Społeczeństwo ZSRR zdawało sobie sprawę z gospodarczej zapaści kraju, ze skali malwersacji i korupcji. Nic więc dziwnego, że z czasem jego energia, zamiast na rzecz pracy dla państwa socjalistycznego, przeradzała się w akcje strajkowe, podczas których domagano się podwyżki płac i reform.
Wydarzenia te doprowadziły do liberalizacji polityki władz radzieckich. Została ogłoszona amnestia, a z więzień zwolniono więźniów politycznych. Katastrofa elektrowni jądrowej w Czarnobylu doprowadziła do odrodzenia się życia politycznego i społecznego na Ukrainie. Swoboda bowiem w wyrażaniu opinii doprowadziła do nagłośnienia niekompetencji funkcjonariuszy aparatu państwowego. Ideologia maksistowska została zdyskredytowana w oczach obywateli, a szeregi komunistycznej partii zaczęły topnieć.
Liberalizacja życia publicznego spowodowała wzrost liczby organizacji politycznych o charakterze opozycyjnym wobec władz. Najwcześniej tego typu organizacje powstały na terenie państw nadbałtyckich i w republikach zakaukaskich już w 1988 r. reformy zaproponowane przez Gorbaczowa zostały niechętnie przyjęte przez klasę rządzącą. Nie była ona jednak w stanie przeciwstawić się I sekretarzowi.
W czerwcu i lipcu 1988 r. miała miejsce XIX konferencja partyjna podczas której powołano do życia Zjazd Deputowanych Ludowych oraz zaaprobowano podział władz na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Podkreślono także konieczność przestrzegania praw i swobód obywatela. W 1989 r. w wyniku przeprowadzonych wyborów 85% miejsc w parlamencie uzyskali działacze KPZR, a tylko 15% deputowani niezależni, wśród których znaleźli się Andriej Sacharow i Borys Jelcyn. Efekt zmian zaproponowanych przez Gorbaczowa był niewielki. Partia jeszcze bardziej straciła w oczach społeczeństwa, następował powolny rozkład starych państwowych struktur. Dodatkowo państwo radzieckie zostało osłabione przez kryzysy o charakterze narodowościowym. Przybrały one bardzo silną postać, np. pogromy Ormian czy pacyfikacja Baku. Załamanie się reżimów komunistycznych w państwach bloku wschodniego, przyspieszyło rozkład ZSRR. W marcu 1990 r. Zjazd Deputowanych Ludowych przeforsował kandydaturę Michaiła Gorbaczowa na prezydenta. W wyniku rozgrywających się wydarzeń na początku lat 90-tych ZSRR zmierzało w stronę republikańskiego ustroju o silnej władzy prezydenta. Przeciwko Gorbaczowowi podnieśli się zwolennicy polityki konserwatywnej z Jegorem Ligaczowem na czele. Celem prezydenta stało się teraz oddzielenie struktur partyjnych od państwowych.
Kolejny rok 1991, przyniósł w Związku Radzieckim nasilenie dążeń separatystycznych narodów ujarzmionych przez to państwo oraz pogłębiający się kryzys gospodarczy. W państwie radzieckim ujawniły się konflikty czeczeński, tatarski, osetyński, abchaski oraz rosyjsko-ukraiński. Okazały się one być nie do rozwiązania przez słabe państwo radzieckie.
W lipcu 1991 r. aby nakłonić kierownictwo ZSRR do zmian, dziewięć osobistości związanych z Jelcynem i Gorbaczowem zaapelowało o zjednoczenie sił postępowych w Ruchu Reform Demokratycznych. Wysunięto także program przekształcenia państwa radzieckiego w państwo demokratyczne na wzór państw zachodnich.
Niepodległościowe aspiracje narodziły się najwcześniej na obszarze republik nadbałtyckich. Te państwa bowiem pamiętały swoje demokratyczne doświadczenia z okresu przedwojennego. 11 marca 1990 r. Litwa ogłosiła niepodległość. Zgromadzenia ustawodawcze w Tallinie i Rydze na razie ograniczyły się do wyrażenia swojego dążenia do suwerenności. Zamieszki wybuchły także w Armenii, a w kwietniu 1991 r. parlament Gruzji ogłosił niepodległość tego państwa. Do suwerenności budziła się także Ukraina
W nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. zwolennicy Gorbaczowa dokonali puczu, którego celem stało się nie dopuszczenie do jakiejkolwiek modernizacji pomiędzy władzą centralną ZSRR a podległymi jej republikami. Chciano jednocześnie przerwać postępujący proces demokratyzacji państwa. Pucz nie udał się dzięki postawie Borysa Jelcyna, który wiosną 1991 roku objął urząd prezydenta państwa. 19 sierpnia Jelcyn podpisał dekret o bezpośrednim podporządkowaniu wszystkich organów władzy wykonawczej ZSRR prezydentowi Rosji. W kolejnym dniu ogłosił się zwierzchnikiem sił zbrojnych i objął jurysdykcją wszystkie przedsiębiorstwa ZSRR o znaczeniu ogólnopaństwowym, a więc również radio i telewizję. W wyniku puczu została zdelegalizowana KPZR. W tym samym roku Łotwa, Estonia i Ukraina ogłosiły niepodległość. Także inne radzieckie republiki poszły w ślady tych państw (Białoruś, Mołdawia, Azerbejdżan, Uzbekistan, Kirgistan, Kazachstan i Armenia. We wrześniu 1991 r. świat uznał niepodległość trzech republik nadbałtyckich.
8 grudnia 1991 r. z inicjatywy Leonida Krawczuka, prezydenta Ukrainy, doszło do spotkania w Puszczy Białowieskiej z Jelcynem (Rosja) i Stanisławem Szuszkiewiczem (Białoruś). W wyniku rozmów powstała Wspólnota Niepodległych Państw. 21 grudnia tego roku przystąpiły do WNP: Kazachstan, Uzbekistan, Azerbejdżan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Armenia i Mołdawia.
25 grudnia 1991 r. oficjalnie ustąpił ze stanowiska prezydenta Michaił Gorbaczow, pierwszy i ostatni prezydent ZSRR. Państwo to w grudniu 1991 r. przestało istnieć.