Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej

W nowożytnej Europie zyskiwała na znaczeniu gospodarka towarowo – pieniężna, wraz z nią zjawisko rynku. O ile w potocznym znaczeniu rynek jest miejscem, w którym spotyka się sprzedawca z nabywcą, o tyle jako kategoria ekonomiczna rynek oznacza sferę, w której wzajemny wpływ potencjalnych sprzedawców i nabywców kształtuje stosunek między podażą i popytem. W rezultacie swobodnej gry między wysokością podaży i popytu zostaje ustalony poziom cen.

W łonie społeczeństwa feudalnego, które cechowało się niską produktywnością, złożonym systemem zależności prawnych między ludźmi oraz ograniczeniami i monopolami w produkcji i handlu, rynek ówczesny miał ograniczony zasięg. Na oddzielonych od siebie rynkach lokalnych ceny kształtowały się pod wpływem lokalnych warunków podaży i popytu. Swoboda w ustalaniu cen była jednakże ograniczana przywilejami, jakimi dysponował bądź to sprzedawca, bądź to nabywca.

W miarę rozwoju produkcji towarowej oraz środków transportu rynki lokalne łączyły się w jeden rynek narodowy lub inaczej krajowy. Procesowi temu sprzyjała polityka gospodarcza nowożytnych monarchów, którzy likwidowali lokalne przywileje i monopole w dziedzinie produkcji i handlu. W dobie merkantylizmu wprowadzono w odniesieniu do terytorium całego kraju takie same zasady ochrony wytwórczości i handlu, jakie w epoce średniowiecza przyjmowały miasta. Stosowane przez absolutne monarchie protekcyjnej polityki gospodarczej i prowadzona przez nie wojna handlowa nie wyłączyły jednak tych państwa ze wzrastającego obiegu dóbr w skali międzynarodowej.

Obok rynków narodowych powstawał rynek światowy, związany z ekspansją kolonialną oraz międzynarodowym podziałem pracy. Warunkiem rozwoju gospodarki rynkowej, zarówno w skali lokalnej, narodowej jak i światowej, było pojawienie się kapitału, a więc zasobów pieniężnych oraz dóbr służących do prowadzenia handlu i produkcji, w przeciwieństwie do środków przeznaczonych na konsumpcję. Wielką rolę w procesie akumulacji, czyli gromadzenia środków kapitałowych odegrał zwłaszcza handel. Kapitał handlowy powstał w średniowieczu głównie w miastach północnych Włoch i południowych Niemiec. W epoce nowożytnej tworzyły się dzięki gospodarce kolonialnej w Hiszpanii, Portugalii, w Niderlandach i Anglii.

Kapitał handlowy, nazywany również kupieckim, odegrał rolę niezbędnego pośrednika pomiędzy producentem a rynkiem. Wysokie zyski z tego kapitału wynikały w znacznej mierze z monopolistycznej pozycji kupców. Łączyli się oni w spółki, które działając pod troskliwą opieką państwa uzyskiwały monopol na handel z określonymi regionami. Z kapitałem handlowym powiązany był kapitał finansowy, kumulowany dzięki wysokooprocentowanym pożyczkom. Potrzeba finansowania przedsięwzięć handlowych, bardzo kosztownych i ryzykownych w przypadku handlu dalekomorskiego, zrodziła instytucje kredytu handlowego. Udzielaniem oprocentowanych pożyczek na zakup lub wynajęcie statków, na zakup towarów itp. już w średniowieczu trudniły się tzw. domy bankowe, a w epoce nowożytnej banki.