Prawodawstwo jest jednym z najtrwalszych osiągnięć cywilizacji rzymskiej. Początkowo sądownictwo funkcjonowało na podstawie wielu nieuporządkowanych ustaw, opartych na prawie zwyczajowym przejętym od przodków. Już w czasach królestwa rozróżniano prawo publiczne i prywatne. Nastąpił podział praw i obowiązków wobec bóstw, króla i państwa, czyli władzy boskiej i świeckiej. Ten podział stał się podstawą rzymskiego ustawodawstwa, które stworzyło podwaliny prawa europejskiego.
Tradycja rzymska umieszcza w 449 r. p.n.e. ogłoszenie pierwszego zbioru prawa, zwanego Prawem XII Tablic. Nazwa wzięła się od 12 tablic, na których wyryto tekst i umieszczono na Forum Romanum. Z tej kodyfikacji, obejmującej najważniejszą część prawa obyczajowego, znamy dziś niewielkie fragmenty zachowane w postaci cytatów u późniejszych autorów. Obejmowało normy prawa cywilnego, państwowego, karnego i sakralnego, a także opis procedury sądowej. Szczególnie ostre kary przewidywano za naruszenie własności, na przykład za podpalenie domu lub stogu zboża groziła kara chłosty i spalenie żywcem, a za kradzież w nocy – kara śmierci. Prawo utrzymywało dominującą rolę ojca w rodzinie, mógł on nawet sprzedać w niewolę swego syna. Regulowało także obyczaje związane z kultem religijnym, pochówkiem zmarłych, zabraniając chowania zmarłych i palenia zwłok w obrębie miasta, ograniczając wystawność przyjęcia po pogrzebie i zakazując wkładania do grobów przedmiotów ze złota. Spiżowe tablice zostały zniszczone około 390 r. p.n.e. w czasie pożaru. Na następny zbiór prawa przyjdzie czekać bardzo długo, powstanie on dopiero w połowie VI w. n.e. Owa przerwa między kodyfikacjami bynajmniej nie oznacza, że prawo się nie zmieniło.
Prawo rzymskie rozwijało się, bowiem nie przez tworzenie ustaw i zbiorów ustaw, lecz przede wszystkim jako dzieło czegoś, co Rzymianie nazywali iuris prudentia. Ius znaczy prawo, a prudentia: „dokładną znajomość czegoś, umiejętność, biegłość w czymś”. Dalsze znaczenie tego słowa, są w niniejszym rozważaniu mniej ważne, a oznaczają mądrość praktyczną, roztropność i rozwagę. Jurysprudencja była biegłością w sferze prawa, którą szczyciło się wielu rzymskich polityków. Oznaczała sposób dochodzenia do prawnych rozwiązań, drogę, a nie tylko jej końcowy efekt. Umiejętność tę prawnicy wypracowywali i użytkowali do interpretowania przedstawianych im konkretnych spraw, przypadków, tzw. „kazusów” od łac. casus.
Kazuistyczny charakter rzymskiej jurysprudencji nie oznacza, by prawnicy pozostawiali na boku kwestie ogólnych zasad rządzących stosowaniem prawa, tyle, że dochodzili do owych zasad, zastanawiając się nad konkretnymi sytuacjami. Specyfika rzymskiego prawa polegała ponadto na tym, że ci, którzy uprawiali sztukę prawa, byli często członkami elity, ludźmi, wielokrotnie sprawującymi najwyższe godności, dla których biegłość stanowiła jeden z instrumentów politycznych. Członkowie elity rzymskiej często występowali w czasie procesów w charakterze obrońców lub oskarżycieli, tradycyjnie byli do tego zobowiązani wobec swoich klientów, ale podejmowali się takich zadań także wobec innych ludzi, aby na przyszłość móc liczyć na ich wdzięczność. Udział elity w opracowaniu i komentowaniu prawa tłumaczy nam jego wysoką rangę społeczną.
Kiedy powstało cesarstwo, nie zmieniło to znaczenia jurysprudencji. Wzrosła pozycja prawników i ich rola w funkcjonowaniu państwa. Regułę stanowiła ich obecność w najbliższym otoczeniu władcy. Dopiero w czasach późnej starożytności prawo zmieniło swój charakter. Znikli wielcy prawnicy, cesarz, jedyne już wówczas źródło prawa, mając u boku zależnych od siebie ekspertów, coraz częściej ustanawiał prawa o charakterze ogólnym, a nie tylko regulował szczegółowe sprawy.
W jednym z ostatnich pokoleń starożytności dokonano wielkiego dzieła kodyfikacji prawa na polecenie i przy osobistym udziale cesarza Justyniana. Składała się ona z czterech członów: 1. Instytucje, czyli podręcznik do nauki prawa; 2. Digesta – wybór dokonany z literatury prawniczej uwzględniający dorobek największych specjalistów, a więc prawdziwych twórców prawa rzymskiego; układ tej antologii był rzeczowy, a jej zadaniem było przede wszystkim ocalenie wielowiekowego dorobku jurysprudencji; 3. Kodeks Justyniana zawierający akty normatywne wydane przez cesarzy od Hadriana do Justyniana; 4. Novellae – rozporządzenia „nowe” opublikowane przez Justyniana po zakończeniu prac nad pierwszymi trzema częściami. Całość została ogłoszona w 533/534 r. n.e. Od XII w. zaczęto ją nazywać Corpus Iuris Civilis, czyli Zbiór Prawa Cywilnego.
Kodyfikacja Justyniana dokonała się w czasach, gdy prawo rzymskie w takiej postaci, jaka w niej została zapisana, nie mogło być w pełni stosowane wobec głębokich zmian wynikających z załamania cywilizacji antycznej. Dzieło Justyniana nie stało się jednak wyłącznie pomnikiem godnej podziwu przeszłości. Prawnicy działający od XII w. na dworze cesarskim i na dworach królewskich sięgali po nie, gdyż byli zainteresowani odwołaniem się do rzymskiego prawa publicznego, znajdowali w ten sposób uzasadnienie dla ciągłości cesarstwa średniowiecznego w stosunku do cesarstwa rzymskiego. Na przełomie XI i XII w. obserwujemy także zwrot ku rzymskiemu prawu prywatnemu, które stało się materią studiów uniwersyteckich, sposobem na formowanie dobrych specjalistów od prawa.
Pozycje prawa rzymskiego podważy dopiero ruch kodyfikacyjny w XIX w. Nawet jednak w zbuntowanym przeciwko starożytności prawie nowoczesnym stwierdzamy istnienie wpływów prawa rzymskiego, jego zaś studiowanie jest ciągle uważane za niezbędne w celu formowania prawniczego sposobu myślenia, opanowania specyficznego prawnego języka posługującego się pojęciami i terminami wziętymi z prawa rzymskiego, słowem – nabycia kultury prawniczej.
- Prawo rzymskie