Rozwój terytorialny Austrii od XV do XIX wieku

W XV wieku posiadłości rodu Habsburgów obejmowały większą część ówczesnej centralnej i południowej Europy. W składa państwa austriackiego wchodziły następujące ziemie: Austria, Ks. Styrii, Ks. Karyntii, Hrabstwo Tyroli, Hrabstwo Gorycji oraz Marchia Krainy, Marchia Wendyjska oraz Marchia Sanntal.

W XV wieku za panowania Albrechta V doszło do powstania unii czesko-węgierskiej. Syn cesarza Karola IV, Zygmunt ożenił się z dziedziczką tronu węgierskiego Marią, córką Ludwika Andegaweńskiego i siostrą królowej Polski Jadwigi. Jadwiga nie odziedziczyła korony węgierskiej, natomiast Zygmunt jako mąż Marii objął tron Węgier, a po śmierci ojca także i koronę czeską i cesarską. Austria znalazła się więc pomiędzy dwoma zjednoczonymi unią państwami. Albrecht aby rozszerzyć swoje panowanie także i na dwa wymienione powyżej kraje, ożenił się z córką Zygmunta Luksemburczyka – Elżbietą. To małżeństwo dawało Habsburgom nadzieje na objęcie w przyszłości spadku po Luksemburgach. W 1437 r. zmarł Zygmunt, a Albrecht V stał się formalnie dziedzicem do opróżnionych tronów. Przejęcie tronów węgierskiego i czeskiego okazało się nie być łatwe. Albrecht musiał poczynić szereg ustępstw na rzecz panów węgierskich, aby został przez nich uznany za króla. Węgrzy mimo warunków, które postawili Albrechtowi zdecydowali się oddać mu koronę, ponieważ widzieli zagrożenie państwa ze strony Turków, a Austria mogła się stać obrońcą węgierskich interesów. W Czechach Albrecht objął koronę dzięki poparci umiarkowanych husytów. Poparło go również katolickie duchowieństwo oraz niemiecka część ludności Czech.

Unia czesko-węgiersko-austriacka nie utrzymała się zbyt długo. Po śmierci Albrechta V w państwie czeskim i węgierskim nastąpiły wali o trony. Sytuacji nie ułatwił brak męskiego potomka cesarza Albrechta (syn Władysław urodził się już po jego śmierci).

Pod koniec XV wieku za panowania Fryderyka III został przyłączony do habsburskich posiadłości Tyrol (1490 r.) Syn Fryderyka III ożenił się z księżniczką burgundzką Marią, i w ten sposób interesy dynastii austriackiej sięgnęły także Europy zachodniej. Panowanie Maksymiliana (1486-1519) rozszerzyło jeszcze bardziej wpływy Habsburgów w tej części Europy. Maksymilian wraz z żoną Maria odziedziczył kraje należące do ostatniego księcia burgundzkiego. Ich syn Filip natomiast dzięki małżeństwu z księżniczką hiszpańską Joanną, był w Hiszpanii uważany za rodzimego władcę. Jako potomek Marii, dziedziczki Niderlandów, także i w tym kraju uważany był za prawowitego następcę. Kiedy wygasła hiszpańska dynastia, na Filipa Habsburga przeszło dziedzictwo zarówno domu burgundzkiego – Niderlandy oraz dziedzictwo hiszpańskie. Te nabytki doprowadziły do zaostrzenia stosunków pomiędzy Francją i Austrią.

Po śmierci Maksymiliana cesarzem został wybrany jego wnuk Karol (1519-1556). Otrzymał on we władanie zarówno posiadłości austriackie jak i hiszpańskie. Było to bardzo rozległe dziedzictwo. Nie sposób było dobrze nim zarządzać i utrzymać go w jednym ręku. Wiele też rozbieżnych interesów dzieliło imperium, które z racji swych rozmiarów określano imperium, „w którym słońce nie zachodziło”. W 1521 r. w układzie w Wormacji Habsburgowie podzielili swoje państwo. Brat Karola – Ferdynand otrzymał kraje wschodnie (austriackie). W przyszłości Ferdynand miał objąć dziedzictwo po czesko-węgierskich Jagiellonach. W 1526 r. po śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem, Habsburgowie na prawie 400 lat objęli panowanie nad Węgrami i Czechami. Od układu w Wormacji, potwierdzonego później układem w Brukseli, możemy mówić o państwie austriackim, które przeszło do historii jako państwo habsburskie i przetrwało do I wojny światowej.

Dla państwa austriackiego niezwykle istotne stało się panowanie nad państwem węgierskim. Tutaj natrafili na opór nie tylko ze strony Węgrów, ale przede wszystkim ze strony Turków, którzy także mieli aspiracje do zawładnięcia całym terytorium Węgier. Na początku lat 30-tych XVI wieku utrwalił się podział Węgier na trzy części. Jan Zapolya, król węgierski zachował dla siebie Siedmiogród, Ferdynand Habsburg miał panować nad Chorwacją i częścią dzisiejszej Słowacji, a największy, środkowy obszar państwa przypadł Turcji i pozostał w jej rękach przez półtorej wieku. Wojny z Turkami nie zakończyły się w tym czasie, ale trwały jeszcze przez wiele kolejnych lat. W 1593 r. rozpoczęła się piętnastoletnia wojna z Turcją. W czasie działań wojennych, które toczyły się ze zmiennym szczęściem, Stefan Batory, ks. Siedmiogrodu, zrzekł się w 1598 r. tego księstwa na rzecz Habsburgów. Ci jednak długo nie cieszyli się nowym nabytkiem, ponieważ prowadzona przez nich niesprawna i nietolerancyjna polityka zniechęciła do nowych panów Węgrów. W wyniku przewrotu dokonanego przez wojewodę wołoskiego Michała, dopiero w 1602 r. Habsburgowie odzyskali Siedmiogród. W 1606 r. na mocy pokoju w Wiedniu Rudolf utrzymał koronę węgierską, ale musiał oddać Siedmiogród.

W 1618 r. wybuchła wojna trzydziestoletnia. Działania wojenne toczyły się głównie na terenie Niemiec, w krajach nie znajdujących się pod bezpośrednim władaniem Habsburgów. Tylko kraje czeskie stały się terenem częstych operacji wojennych, co doprowadziło je do ruiny i zmniejszenia o połowę liczby ludności. Końcowy okres wojny przyniósł zmiany w położeniu Habsburgów w Niemczech. Władza tej dynastii jako cesarskiej stała się całkowicie nominalna. Książęta w Niemczech uniezależnili się od władzy Habsburgów. Co ciekawe władza cesarska tego rodu był uznawana przez Francję, Szwecję zarówno w krajach austriackich, jak i w Czechach i na Węgrzech.

Koniec wieku XVII przynosi ostateczne zwycięstwo nad Turkami. Pomocy walczącej z najazdem tureckim Austrii udzielił król Polski – Jan III Sobieski. 12 września 1683 r. rozegrała się bitwa pod Wiedniem, w której wojska tureckie poniosły miażdżącą klęskę. W tej sytuacji los Węgier został rozstrzygnięty. Pokój podpisano w Karłowicach w roku 1699 r. Ustalił on na półtorej stulecia granice austriackich posiadłości w tej części Europy. Na południu granica państwa sięgnęła rzeki Sawy, na wschodzie łuku Karpat, jedynie Banat z Temesvarem pozostał w rękach tureckich (do 1718 r.). Pod bezpośrednie panowanie Habsburgów został włączony Siedmiogród.

Wiek XVIII przyniósł wojnę o sukcesją hiszpańską oraz powstanie na Węgrzech przeciwko panowaniu Habsburgów. W 1714 r. zakończył pierwszy konflikt pokój w Rastatt. Cesarz Karol VI (1712-1740) zrzekł się hiszpańskich posiadłości, jednak w zamian za to utrzymał panowanie nad dzisiejszą Belgią i Luksemburgiem. Na terenie Włoch utrzymał w posiadaniu państwa austriackiego: Neapol, Mediolan i Sardynię. Bawaria wróciła pod panowanie Wittelabachów. Od tej pory posiadłości i potęga rodu Habsburgów będzie się kurczyła, a celem państwa stanie się od tej pory utrzymanie status quo osiągniętych dotychczas nabytków oraz pozycji państwa w Europie.

W 1740 r. o śmierci ostatniego Habsburga tron objęta (na mocy sankcji pragmatycznej) Maria Teresa wraz ze swoim mężem Franciszkiem Stefanem, księciem lotaryńskim. Początek jej panowania wypełniła wojna o sukcesję austriacką, a później wojna siedmioletnia. W toku działań wojennych przez wojska pruskie został zajęty Śląsk.  Pokój podpisano w 1763 r. w Hubertsburgu, który usankcjonował dotychczasowy stan terytorialny (Śląsk pozostał przy państwie pruskim). Ponadto Fryderyk II zgodził się poprzeć kandydaturę syna Marii Teresy – Józefa, na cesarski tron. Wojna siedmioletnia pokazała, że w Europie wyrósł państwu austriackiemu groźny rywal w postaci państwa pruskiego. Prusy zagroziły pozycji Austrii na terenie Rzeszy Niemieckie. Jednocześnie państwo Habsburgów musiało bronić swoich posiadłości nad Renem, oraz w Belgii, we Włoszech i także na Bałkanach. Taka obrona na tylu frontach okazała się być nie skuteczna, jak miały pokazać kolejne lata.

Następca Marii Teresy – cesarz Józef II, zdawał sobie sprawę, że odzyskanie Bawarii jest kluczowe dla państwa austriackiego. Z tego też powodu pod koniec swojego życia zdecydował się na podjęcie działań zmierzających do włączenia tego terytorium do Austrii. Dodatkowo ułatwiła takie działania śmierć ostatniego panującego z rodu Wittelsbachów. Jednak planom Józefa II przeciwstawiły się Prusy, które obawiały się zachwiania równowagi sił międzynarodowych. Wojna trwała krótko i zakończyła się pokojem w Cieszynie w 1779 r., który Austrii przyznawał zaledwie skrawek przygranicznego terytorium austriacko-bawarskiego. Kilka lat wcześniej granice Austrii zostały poszerzone o ziemie I zaboru: południowa część województwa krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie. Była to powierzchnia o obszarze 83 tys. km2 z 2 mln 650 tys. ludności. Tereny te otrzymały nazwę Galicji i Lodomerii. W 1774 r. Józef II doprowadził do aneksji tureckiej dotychczas Bukowiny. Obie wymienione powyżej ziemie zostały na trwałe włączone do państwa austriackiego i doczekały roku 1918 i upadku Monarchii Habsburgów.

W 1795 r. do państwa austriackiego zostały włączone ziemie III zaboru, czyli: Małopolska pomiędzy Pilicą a Bugiem oraz część Podlasia i Mazowsza (47 tys. km2 i 1,5  mln mieszkańców).

Koniec XVIII wieku to okres zmagań się państw europejskich, w tym także i Austrii z potęgą państwa francuskiego za panowania Napoleona Bonaparte. Najważniejszymi wydarzeniami, które zmieniły mapę państwa austriackiego w czasie wojen koalicji antynapoleońskiej były:

• 1797 r. pokój w Campo Formio – Austria zrzekła się Lombardii, uzyskując część weneckich posiadłości; zgodziła się na utratę Belgii, a cesarz Franciszek II zrzekł się na rzecz Francji wszystkich posiadłości nad Renem;
• 1805 r. pokój w Preszburgu – Austria zrzekła się Wenecji, Istrii i Dalmacji; Tyrol oddany niemieckim sprzymierzeńcom Napoleona; Habsburgowie zatrzymali jedynie Salzburg;
• 1809 r. pokój w Schönbrunn – ziemie uzyskane przez Austrię w III rozbiorze powiększyły obszar Księstwa Warszawskiego; odstąpienie Rosji okręgu tarnopolskiego; wschodnia część Tyrolu, południowa część Karyntii, cała Karina i Chorwacja na południe od rzeki Sawy przypadły Francji (wraz z utraconymi w 1805 r. Dalmacją i Istrią);

Zmiany terytorialne na korzyść państwa austriackiego przyniósł dopiero Kongres wiedeński w 1815 r. Jego postanowienia dotyczące granic państw europejskich terytorialnie powiększyły obszar Austrii. Habsburgowie utrzymali swoje panowanie nad Półwyspem Apenińskim. Okręg tarnopolski oddany Rosji w 1809 r. powrócił do Austrii (Galicji). Z Krakowa i okolic utworzono Wolne Miasto jako rzeczpospolitą, która miała pozostawać pod nadzorem trzech mocarstw – Austrii, Prus i Rosji.

W XIX wieku terytorium Austrii obejmowało: Galicję, Czechy, Śląsk, Morawy, Przedarulanię, Salzburg, Styrię, Karyntię, Tyrol Krainę, Gorycję, Triest, Dalmację, Istrię, Bukowinę oraz Węgry, z którymi związana była Chorwacja. Osobny status posiadała Bośnia i Hercegowina, które w latach 1878-1908 znajdowały się pod autsriacko-węgierskim zarządem cywilnym, a w roku 1908 r. zostały anektowane i wcielone do monarchii habsburskiej.

Rok 1918 r. przyniósł upadek monarchii austro-węgierskiej. Ogromny obszar rozpadł się, w czego wyniku powstało szereg państw narodowych: Polska, Austria, Węgry, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Czechosłowacja, a pozostałe ziemie wróciły do swoich poprzednich właścicieli.