Rozwój terytorialny Rosji w XV-XVII wieku

W 1462 r. na tronie moskiewskim zasiadł Iwan III Wasylewicz. Za jego panowania oraz za rządów jego następców – Wasyla III Iwanowicza i Iwana IV Wasyliewicza, zwanego Groźnym, rozpoczął się proces unifikacji ziem ruskich po rozbiciu dzielnicowym. Do  roku 1584, czyli do śmierci Iwan IV Groźnego, terytorium państwa moskiewskiego powiększyło się przeszło 12-krotnie. W 1584 r. obszar państwa wynosił 125 tys. mil². Tak olbrzymi rozwój terytorialny był spowodowany głównie podbojami prowadzonymi przez Rosję na południowych wschodzie (chanat kazański i astrachański), oraz na wschodzie (chanat syberyjski). Ludność państwa moskiewskiego, liczona i tak z dużym przybliżeniem, jest szacowana przez historyków w granicach od 6,5 do 11,5 miliona. Około 1600 r. Rosję miało zamieszkiwać od 7-15 milionów osób.

Proces unifikacji ziem rosyjskich zakończył się na początku XVI stulecia przyłączeniem w 1510 r. Pskowa i w 1520 r. – Księstwa Riazańskiego. Już wówczas zaczęły się rysować główne kierunki polityki zagranicznej państwa moskiewskiego. Obiektem zainteresowania tego państwa stały się ziemie ukraińskie i białoruskie, o które przyszło się Rosji zmierzyć z państwem polsko-litewskim oraz tereny położone na południe od granic państwa, zamieszkane przez Tatarów. Wśród celów polityki państwa moskiewskiego znalazły się także pierwsze próby dotarcia do Morza Bałtyckiego.

W 1507 r. wybuchła pierwsza wojna moskiewsko-litewska. Walki trwały  aż do lat 20-tych XVI wieku. W ich wyniku Rosja zatrzymała zdobyty Smoleńsk (1522 r.). W kolejnych latach do państwa rosyjskiego zostały wcielone:

chanat kazański w 1557 r.

chanat astrachański w 1556 r.

chanat syberyjski (zwasalizowany w 1555 r., przyłączony w 1598 r.).

W 1558 r. rozpoczęła się wojna inflandzką. W ciągu dwóch lat trwania walk Rosjanom udało się zająć około 20 miast, m in. Narwę, Dorpat i Marienburg. Kiedy do wojny włączyły Litwa i Polska, konflikt przybrał międzynarodowy charakter. W 1570 r. w Szczecinie odbył się kongres pokojowy, na którym jako strony występowały Dania, Szwecja i Lubeka, a w roli mediatorów dyplomaci polscy, cesarscy oraz francuscy. Na kongresie (głównie za sprawą Habsburgów) uznano, że całość Inflant, za wyjątkiem części ziem zajętych przez Moskwę jest cesarskim lennem.

Pod koniec XVI wieku Rosja utraciła w wyniku kampanii przeprowadzonych przez króla Polski Stefana Batorego: Połock (1579 r.), Wielkie Łuki (1580 r.), a w 1581 r. wojska polskie obległy Psków. Korzystając z sukcesów Rzeczypospolitej Szwedzi umocnili swoją pozycję zagarniając, rosyjską dotychczas,  Narwę (1581 r.) Na mocy rozejmu zawartego w Jamie Zapolskim w styczniu 1582 r. pomiędzy państwem rosyjskim a Polską, Inflanty (za wyjątkiem Estonii, znajdującej się w ręku szwedzkim) oraz Połock i Wieliż zostały przyznane Rzeczypospolitej. Pokój ze Szwecją Rosja podpisała w 1587 r. Zgodnie z jego postanowieniami, Rosja zrzekła się Narwy, Koporja, Jamu i Iwanogrodu. Tym samym więc, pierwsza rosyjska próba dotarcia do Morza Bałtyckiego zakończyła się niepowodzeniem.

Wiek XVII przyniósł kolejny konflikt z Polską. Wojna oficjalnie wybuchła w 1609 r. i trwała przez kolejnych dziewięć lat. Jej głównymi wydarzeniem był tzw. dymitriady i polska ingerencja w wewnętrzne sprawy państwa rosyjskiego. W 1619 r. w Dywilinie (Deulinie) został podpisany pokój pomiędzy dwoma państwami. Na jego mocy Polska zatrzymała Smoleńsk, ziemię czernichowską i siewierską oraz Siebież i Newel w ziemi płockiej. Rzeczypospolita nie zrezygnowała z pretensji księcia Władysława Wazy do tronu moskiewskiego. W 1632 r. działania wojenne zostały wznowione. Początki walk przedstawiały się dla Polaków niekorzystnie, bowiem wojska rosyjskie zdołały zająć szereg twierdz na Siewierszczyźnie i na Smoleńszczyźnie oraz Siebież i Newel. W drugim roku wojny sytuacja odwróciła się  na korzyść Polaków. Pod koniec lutego 1634 r. w Polanowie zawarto „pokój wieczysty” pomiędzy Rosją a Polską. Był on powtórzeniem warunków pokoju w Dywilinie, z tym wyjątkiem, że król Polski uznał Michała Romanowa za cara Rosji, a sam zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego.

Po trzydziestu latach pokoju konflikt rosyjsko-polski wybuchł na nowo. Po stronie rosyjskiej wystąpili jeszcze dodatkowo Kozacy, osłabiając pozycję państwa polskiego. W 1667 r. w Andruszowie podpisano rozejm. Rzeczpospolita musiała się zrzec Smoleńska, całej Ukrainy zaddnieprzańskiej z Czernihowszczyzną oraz odstąpić na dwa lata Kijów, który jak się później okazało pozostał już na stałe przy Rosji. W 1678 r., za panowania cara Fiodora III, rozejm z Polską został przedłużony. Rzeczypospolita w zamian za Kijów otrzymała Siebież, Newel i Wieliż, a także pieniężne odszkodowanie.

Kolejnym miejscem konfliktów o charakterze terytorialnym były obszary prawobrzeżnej Ukrainy, która przez rządzących nią hetmanów była oddawana pod zarząd raz Turcji, raz Rosji. Taka sytuacja doprowadziła w końcu do wybuchu wojny turecko-rosyjskiej. Zakończył ją traktat, podpisany w Bakczysaraju w 1681 r., na mocy którego ziemie leżące między środkowym Bohem i Dnieprem miały zostać po „wieczne czasy” pustkowiem, którego nie wolno zaludniać.