Społeczeństwo francuskie

Społeczeństwo francuskie okresu feudalizmu stopniowo ulegało podziałowi na poszczególne stany, z których każdy miał odrębne położenie prawne.

Jednym z najbardziej uprzywilejowanych stanów francuskich doby feudalizmu było duchowieństwo. Z racji posiadanych olbrzymich dóbr wyższe duchowieństwo wchodziło w skład hierarchii feudalnej i w jej ramach miało stanowiska niemal identyczne ze świeckimi panami feudalnymi. Jednak fakt posiadania przez Kościół własnej organizacji i rządzenia się odrębnym prawem wpływał na wyodrębnienie się kleru od reszty ludności. Wyrażało się to przede wszystkim w istnieniu odrębnego sądownictwo kościelnego, początkowo znacznie wyżej stojącego od sadów świeckich. Duchowni podlegali w zasadzie wyłącznie sądom kościelnym. Duchowieństwo wobec obowiązującego go zakazu zawierania małżeństw, czyli celibatu, nie mogło utworzyć zamkniętej i odnawiającej się drogą dziedziczenia grupy.

Charakter duchownego nadawała już pierwsza tonsura, po której następowały niższe i wyższe święcenia. Dostęp do świeceń był w zasadzie otwarty dla wszystkich. Odrębna była sytuacja klasztorów i duchowieństwa zakonnego. Klasztor stanowił osobę prawną, którą kierował i reprezentował na zewnątrz jego przełożony, czyli opat lub przeor. Domy zakonne rozporządzały nieraz nader znacznymi majątkami, natomiast pojedynczy zakonnik wobec złożenia ślubu ubóstwa nie posiadał najczęściej osobistego majątku.

Drugi zasadniczy przywilej duchowieństwa polegał na jego zwolnieniu od podatków i ciężarów na rzecz państwa. Królowie Francji uzyskali, w miarę wzmocnienia swego stanowiska, duży wpływ na stosunki kościelne królestwa. Dawne przywileje duchowieństwa, tak w zakresie zwolnienia od odpowiadania przed sądami świeckimi, jak i podatków, były przez króla konsekwentnie ograniczane. Równocześnie królowie uzyskali wpływ na obsadzanie stanowisk kościelnych.

Kolejnym ważnym uprzywilejowanym stanem francuskim jest szlachta. Jako stan powstała z dawnej hierarchii lennej. Kto więc posiadał lenno, podlegał sądowi równych, nie był obowiązany do innych świadczeń poza wypływającymi z umowy lennej powinnościami, uważany był za członka odrębnej i prawnie określonej społecznej grupy. Wchodzące w skład tej grupy osoby zajmowały stanowisko wyraźnie odrębne od reszty społeczeństwa. Różnica ta miała zresztą charakter zdecydowanie korzystny dla członków tworzącego się właśnie stanu szlacheckiego. W obrębie stanu szlacheckiego zachowało się zróżnicowanie, u którego podstawy leży dawna hierarchia lenna. Wszyscy jednak członkowie tego stanu korzystali ze wspólnych, rosnących z czasem przywilejów.

Przypomnieć tu należy, że na rzecz dziedziczności przywilejów stanu szlacheckiego przemawiała dawna zasada dziedziczenia lenn. Odkąd też o przynależności do stanu szlacheckiego decyduje w zasadzie urodzenie, jego granice ulegają określeniu i stają się dla przedstawicieli niższych stanów społecznych trudne do przekroczenia. Wejście w obręb kształtującej się szlachty było ułatwione w czasie, gdy każdy rycerz mógł kogoś drugiego pasować na rycerza. Jakkolwiek z reguły pasowano na rycerza tylko członków rodzin panów feudalnych, to jednak bywały od tego wyjątki. W ten sposób dostęp do stanu szlacheckiego był możliwy w dwojaki sposób: albo przez nabycie lenna, albo przez pasowanie na rycerza. Jednak te możliwości dostania się w obręb szlachty zaczęły się zacieśniać od XIII w. W chwili, kiedy lenno można było kupić, nabycie tą droga lenna przestało za sobą pociągać uzyskanie szlachectwa. Z drugiej strony każdy poszczególny rycerz utracił prawo pasowania na rycerza. Prawo to zostało zastrzeżone królowi i wielkim wasalom korony. Wobec stopniowego zanikania wielkich wasali, król stał się ostatecznie jedynym źródłem nadawania szlachectwa we Francji.

Początkowo francuska szlachta stanowiła grupę w zasadzie jednolitą, stan szlachecki pokrywał się z warstwą panów feudalnych. Wprawdzie istnieli młodsi, niewyposażeni w lenno synowie szlacheccy, i oni jednak korzystali z przywilejów swego stanu. Oczywiście w ramach tego stanu zachodziły ogromne różnice. Nie mówiąc już o wielkich wasalach korony mających stanowisko udzielnych władców, różnica faktyczna między baronem rozporządzającym wielkimi latyfundiami a skromnym rycerzem utrzymującym się z trudem z jednego folwarku była ogromna. I jeden i drugi, bowiem miał pod swoją władzą chłopów poddanych i opierał swój byt na rencie feudalnej.

Na obyczajowość szlachty wpływały dawne tradycje rycerskie. Głównym celem życiowym każdego szlachcica była wojna. Do wyjątków należeli tacy, którzy zdradzali inne zainteresowania. Od XIV wieku dopiero zaczyna się pojawiać wśród szlachty nowy element, tak pod względem społecznym jak i obyczajowym. Są to urzędnicy królewscy rekrutujący się z mieszczaństwa. Do połowy XV wieku element ten jednak nie był na tyle silny, aby można mówić o wyraźnych różnicach w ramach stanu szlacheckiego.

Mieszczaństwo, to kolejna grupa we Francji. Już pod koniec X wieku grupy ludności trudniącej się zawodowo handlem i rzemiosłem uzyskują pewne formy organizacji i występują przeciwko władzy panów feudalnych, którym dotąd podlegały. Na wiek XI przypada wielki ruch emancypacyjny miast francuskich, który swój początek wziął w hrabstwie Flandrii. Ostatecznie w ciągu dwóch wieków wszystkie bardziej dynamicznie rozwijające się ośrodki uzyskują przywileje miejskie, a miejscowości, które przywilejów nie uzyskały, są określane jako wsie i za miasta nie uchodzą. Mówiąc o ustroju miejskim mamy do czynienia z ogromną różnorodnością. Każde miasto ma swoja własna historię, która może być oddzielnie rozpatrywana. Różnorodność ta dotyczy przede wszystkim chwili i sposobu uzyskania przywileju, jako punktu wyjścia do istnienia miasta w znaczeniu prawnym, zakresem swobód miejskich i organizacji władz miejskich.

Ogół ludności wiejskiej, to chłopi, czyli poddani panów feudalnych. Położenie chłopów poddanych we Francji było różne. Wyraźnie występowały dwie kategorie chłopów, tzw. serf jako niewolnicy. Nie byli oni jednak w dosłownym tego rozumieniu niewolnikami, ponieważ prawnie poddaństwo w najostrzejszej formie różniło się od niewolnictwa. Drugą grupę stanowili tzw. „wolni chłopi”, czyli tacy, których nie obowiązywała zasada przywiązania do ziemi. Wszystkich chłopów obowiązywało sadownictwo patrymonialne panów. Właścicielami prawie wszystkich gruntów chłopskich byli panowie, a chłopi byli zobowiązani wszędzie z tego tytułu do specjalnych świadczeń na rzecz panów. Na ogół też wszystkich chłopów pan mógł opodatkować. Występuje specjalny podatek poddańczy, zwany tallagium (la taille). Wszędzie pan mógł eksploatować chłopa posiadając monopol prowadzenia pewnych przedsiębiorstw, takich jak młyn, karczma czy wyłączność pewnych uprawnień, jak na przykład polowanie.

Chłopi poddani nieraz zrywali się do otwartych buntów przeciwko panom feudalnym. Największym z nich była tak zwana Żakieria w połowie XIV wieku. Powstania były zawsze tłumione z całą bezwzględnością przez panów feudalnych i nie przynosiły zmian w położeniu chłopów.