Przemiany społeczno – gospodarcze oraz nowe zjawiska polityczne zachodzące w Europie od drugiej połowy XIX do pierwszej połowy XX wieku wymusiły konieczność ustosunkowania się do nich Kościoła katolickiego, chociaż bardzo długo nie akceptował on tych zmian. Jeszcze w połowie XIX wieku Kościół stał na stanowisku uznania systemu stanowego i monarchii, jako przykłady porządku naturalnego, zgodnego z wolą Bożą. Hierarchia Kościoła stała po stronie systemu konserwatywnego, bez możliwości rewolucyjnych zmian. Często też Kościół był przeciwko wewnątrzpaństwowym przemianą. Kiedy posługę papieską pełnił Pius IX (Giovanni Maria Mastai Feretti 1792 – 1878) w Europie Zachodniej rodziło się wiele nowych ideologii i doktryn (np. marksizm, racjonalizm, socjalizm), do których odniósł się Pius IX. W 1864 roku papież wydał tzw. Syllabus Błędów (Syllabus Errorum) jako dodatek do encykliki Quanta cura, potępiając nowe doktryny i ideologie np. racjonalizm, socjalizm, panteizm, tajne stowarzyszenia, indyferentyzm naturalizm, fałszywy ekumenizm oraz rozdział Kościoła od państwa. Katolikom zabroniono wówczas udziału w laickim nauczaniu. Doszło do stworzenia scentralizowanego systemu władzy papieskiej.
W latach 1887 – 1903 przypadł pontyfikat następcy Piusa IX, nowy papież przybrał imię Leona XIII. W tym czasie doszło do całkowitego upadku ,,starego ładu” w Europie, pojawiły się rewolucyjne wręcz przemiany polityczne, społeczne i kulturalne, a z nimi nowe wyzwania dla Kościoła. O ile Pius IX głosił opinię, że Kościół nie powinien godzić się ze współczesnym światem, o tyle papież Leona XIII dążył do kompromisu pomiędzy chrześcijaństwem, a cywilizacją społeczeństwa masowego i kapitalizmem. W encyklikach „Immortate Dei” (wydanej w 1885 roku) oraz „Libertas ” (ogłoszonej w 1888 roku) zaprezentował stanowisko Kościoła wobec nowych ideologii i kapitalizmu, wskazując na możliwość współpracy pomiędzy nimi. Według papieża dialog pomiędzy Kościołem, a „nową cywilizacją ” nie tylko jest możliwy, ale konieczny, należy więc szukać warunków i możliwości współpracy. Bardzo dużym zainteresowaniem spotkała się u Leona XIII sprawa robotnicza, papież interesował się warunkami ich pracy oraz rozwojem wpływów ośrodków ideologii komunistycznej i socjalistycznej w tym środowisku. Dostrzegał niebezpieczeństwo tkwiące w tych kierunkach myślenia i zagrożenie płynące wobec samych robotników, obawiał się, że ideologia Marksa i Engelsa mogłaby skusić robotników.
W 1891 roku papież Leona XIII ogłosił kolejną encyklikę Rerum novarum, w której przedstawił założenia społecznej nauki Kościoła, opartej na zasadach wiary chrześcijańskiej. Wspomniana encyklika stała się podstawą wykształcenia się nowej ideologii zwanej chrześcijańską demokracją, która mogła stanowić konkurencje dla szerzącego się wśród robotników marksizmu. Encyklika stała się też podstawą do działalności niektórych związków zawodowych. Od chwili wydania Rerum novarum pojawiło się przekonanie, że katolik to osoba aktywna współtworząca i odpowiedzialna za swoją teraźniejszość. Encyklikę poruszała ponadto następujące zagadnienia :
- podkreślała nienaruszalności własności,
- poparła naturalne prawo własności,
- potępiała bogacenie się innych kosztem robotników,
- potępiała ideologię propagującą walkę klas (marksizm), wskazując na konieczność współpracy, a nie walki pomiędzy klasami. We wspomnianym dokumencie papież nawoływał do tworzenia społecznych stowarzyszeń, kierujących się nauką Kościoła,
- Encyklika wzywała pracowników i pracodawców do współpracy w imię solidaryzmu społecznego i dobra powszechnego. Papież upominał pracodawców, że „ani boskie, ani ludzkie prawa nie pozwalają uciskać potrzebujących i nędzarzy dla osobistej korzyści i zyski ciągnąć z cudzego niedostatku”,
- w końcu zawierała apel do ówczesnych rządów i właścicieli fabryk, aby działali w kierunku poprawy warunków życia i pracy robotników. Leon XIII pisał, że państwo powinno „strzec robotników przed wyzyskiem pracodawców”.
Encyklika Rerum novarum była opozycją wobec poglądów oświeceniowych na gospodarkę, utylitarnego liberalizmu, obecnego w modelu wczesnego kapitalizmu typu laissez-faire. Papież Leon XIII już w XIX wieku dostrzegł, niebezpieczeństwa systemu komunistycznego, oferowanego jako alternatywa dla wolnej ekonomii. Przedstawiona powyżej Encyklika została nazwana Wielką Kartą społecznego nauczania Kościoła.
Nieprzejednana postawa papiestwa wobec myśli socjalistycznej w XIX wieku spowodowała krytykę Kościoła, a następnie jego odrzucenie przez środowiska inteligencji, burżuazji, w końcu odrzucenie przez samych robotników. W konsekwencji tego zjawiska bardzo szybko rozwijały się ruchy antykościelne, antyklerykalne i ateistyczne.
Na początku XX wieku Kościół katolicki przeszedł poważny kryzys, miało to związek z dwoma faktami pierwszy z nich to tzw. Kryzys: modernistyczny, wywołany dyskusją nad wprowadzeniem nowoczesnych metod badawczych w teologii, drugi związany był z rozpowszechnieniem ateizacji wraz ze zwycięstwem partii bolszewickiej w Rosji (1917 rok). O ile z powodu pierwszego kryzysu udało się Kościołowi wyjść w miarę szybko, to drugi czynnik (rozwój socjalizmu) zapoczątkował długotrwałą walkę zakończoną dopiero na początku XXI wieku.
W latach 1922 – 1939 na stolicy Piotrowej w Rzymie zasiadał Piusa XI, zwolennik prawa naturalnego w stosunkach społeczno – ekonomicznych. Rozwój ideologii komunistycznej na początku XX wieku zainspirował papieża do wydania (1937 rok) Encykliki Divini Rrdemptoris, która potępiała komunizm jako ideologię, głównie z powodów jej antyreligijności, zniszczenia własności prywatnej oraz celowego zniszczenia rodziny. Pius XI mówił, że komunizm jest „zły w samej swej istocie” .
Z kolei w encyklice Quadragesimo anno (1931 rok), papież Pius XI napisał:
[Kapitalizm] sam z siebie nie zasługuje na potępienie. I rzeczywiście nie jest on z natury zły; sprawiedliwość gwałci zaś wtedy, gdy kapitał całe życie gospodarcze uzależnia wyłącznie od siebie i na swoją korzyść obraca.
Rozwój wydarzeń II wojny światowej, a w konsekwencji rozszerzenie wpływów komunistycznych na tereny Europy Wschodniej spowodował wydanie przez kolejnego papieża Jana XIII (Angelo Giuseppe Roncalli 1958 – 1963 ) – w roku 1961 encykliki zatytułowanej Mater et Magistra. W dokumencie tym wskazał na istnienie własności zbiorowej, podkreślił znaczenie pracy oraz praw pracowników.
Przytoczone powyżej fakty mogą świadczyć o tym, iż stosunek Kościoła zarówno do systemu kapitalistycznego, jak i ideologii socjalistycznej był złożony. Z jednej strony podkreślano naturalne i niezbywalne prawo własności, z drugiej zaś mówił o konieczności poszanowania pracy i godności pracownika. W stosunku do praw własności Jan XIII uważał, że każdy powinien stać się prawdziwym właścicielem kapitału.
A więc prawa do używania dóbr ziemskich, jako naturalnej podstawy życia, domaga się sama godność osoby ludzkiej. Prawu temu odpowiada również podstawowy obowiązek przyznania własności prywatnej możliwie wszystkim ludziom. 115. Dlatego, stosując roztropnie różne wypróbowane osiągnięcia postępu technicznego, nietrudno będzie władzom państwowym stosować taką politykę gospodarczą i społeczną, która ułatwiałaby jak najszerszy dostęp do prywatnego posiadania takich rzeczy, jak np. trwałe dobra konsumpcyjne, dom mieszkalny, posiadłość wiejska, narzędzia pracy niezbędne w warsztatach rzemieślniczych i jednorodzinnych gospodarstwach rolnych, udziały pieniężne w średnich czy wielkich przedsiębiorstwach.” (Jan XXIII, encyklika Mater et magistra, 15 V 1961 r.)
Kościół nie potępiał kapitalizmu jako systemu produkcyjnego, ale według słów następcy Jana XIII, papieża Pawła VI (1963 – 1978), „nieszczęsny system, który mu towarzyszy”, czyli system finansowy.
Kolejny papież Jan Paweł II (1978 – 2005), który podczas swojej posługi apostolskiej szczególnie dużo uwagi poświecił pracy, godności pracownika i obowiązkom pracodawcy, pochodził jak wszyscy wiedzą z kraju, w którym obowiązywał ustrój socjalistyczny. Na oczach papieża Jana Pawła II nie bez jego udziału system ten przestał funkcjonować nie tylko w Polsce, ale w całej Europie Wschodniej. Papież w wielu działaniach wyrażał swój stosunek do socjalizmu, chociaż najbardziej widoczne jest to zagadnienie w encyklikach: Laborem exercens, wydanej w 1981 roku, w Solliciludo rei socialis z 1987 roku oraz encyklice opublikowanej w rocznicę wydania encykliki społecznej Leona XIII Rerum novarum - (0l.05.1991 roku) Centesinius annus.
W pierwszej ze wspomnianych encyklik Jan Paweł II poruszył najważniejsze kwestie związane z pracą ludzką m. i. n. podkreślił w niej, że praca jako czynnik ludzki ma większą wartość niż kapitał, a zatem kapitał musi służyć pracy, nie odwrotnie. Oprócz tego papież wskazał na osobowy charakter praca, ze względu na tego, kto ją wykonuje i dla kogo jest przeznaczony jej produkt. Praca wyraża godność człowieka, „wyróżnia go wśród reszty stworzeń”, poprzez nią człowiek „poniekąd bardziej staje się człowiekiem”. Papież pisał dalej: „błąd kapitalizmu pierwotnego może się powtórzyć wszędzie tam, gdzie człowiek zostaje potraktowany jako narzędzie”. Zdaniem Jana Pawła II, to ekonomia powinna przesunąć uwagę na osobę np. przeznaczyć część zysku na tworzenie miejsc pracy lub jego podział z uwzględnieniem sytuacji rodzinnej pracownika. W omawianym dokumencie Jan Paweł II podjął również problem pracy emigrantów, podkreślając, że to „praca jest dla człowieka, nie człowiek dla pracy”. System socjalistyczny nazywał „system nadmiernej biurokratycznej centralizacji”, ale krytykował również kapitalizm.
Następna encyklika „Sollicitudo rei socialis”, wydana w grudniu 1987 roku, zawierała krytykę liberalnego kapitalizmu na Zachodzie Europy i marksizmu w Europie Wschodniej papież Jan Paweł II m. in. napisał w niej:
Jak wiadomo, napięcie między Wschodem i Zachodem nie dotyczy samo w sobie przeciwieństw między dwoma różnymi stopniami rozwoju, ale raczej między dwiema koncepcjami samego rozwoju ludzi i ludów. Obydwie są niedoskonałe i wymagają gruntownej korekty. Jest to jedna z racji, dla których społeczna nauka Kościoła jest krytyczna zarówno wobec kapitalizmu, jak i wobec kolektywizmu marksistowskiego.
W rocznicę wydania encykliki Rerum novarum przez Leona XIII, Jan Paweł II opublikował Centesinius annus (1991 rok). Zawarł w niej zdecydowanie krytyczną ocena „socjalistycznego kolektywizmu” z jednej strony, z drugiej zaś brak akceptacji dla „liberalnego indywidualizm”". Socjalizm oskarża się tam m.in. o dogmatyczny postulat wszechobecności państwa w gospodarce, co musiało pociągnąć za sobą dominację własności państwowej środków produkcji, system nakazowo-rozdzielczy, centralne planowanie itp. W swej rzeczywistej postaci socjalizm był więc de facto „kapitalizmem państwowym”, zwróconym przeciwko wolności „tak gospodarczej, jak i obywatelskiej”.
- Stosunek kościła wobec kapitalizmu i socjalizmu