Stosunki społeczne w państwie feudalnym

W państwie feudalnym powstały grupy ludności, tzw. stany. Ich położenie bardzo różniło się między sobą, zarówno pod względem materialnym, zawodowym oraz prawnym. Każdy ze stanów korzystał z przywilejów. Najwyższe stany, a więc szlachta i duchowieństwo, z czasem także i mieszczaństwo, posiadały ich najwięcej. Grupy te miały charakter zamknięty, a przynależność do nich była warunkowana urodzeniem, bądź wykonywanym zawodem. Za wyjątkiem stanu duchownego, przynależność do pozostałych miała charakter dziedziczny. Z czasem położenie osób w ramach poszczególnych stanów, uległo zróżnicowaniu.

Stan szlachecki tworzyli świeccy feudałowie. Ziemię, którą posiadali uzyskiwali na podstawie prawa lennego lub rycerskiego. W epoce karolińskiej wejście do stanu szlacheckiego odbywało się poprzez pełnioną służbę wojskową, za którą otrzymywano ziemię. Później do stanu szlacheckiego wchodziły osoby pasowane na rycerza, a do XIII wieku osoby urodzone z rodziców należących do szlachty. Stan szlachecki od tej pory stał się stanem zamkniętym, a wejście do niego było możliwe tylko drogą nobilitacji, czyli nadania szlachectwa przez władcę. Za przestępstwo, które przynosiło ujmę na honorze szlachcica lub też za pełnienie zawodów szlachcie zakazanych, jak zajmowanie się handlem i rzemiosłem, przedstawiciel tej grupy mógł zostać pozbawiony szlachectwa. Podstawą utrzymania szlachcica stały się posiadane przez niego dobra ziemskie. Wśród tej grupy znajdowała się część, która spędzała dużo czasu na dworze królewskim (tzw. szlachta dworska). Osoby zajmujące się głównie swoimi posiadłościami, określamy mianem szlachty prowincjonalnej. W czasach późniejszych w warstwie szlacheckiej wyodrębniała się grupa pełniąca funkcje urzędnicze (szlachta urzędnicza).

Stan duchowny był drugą uprzywilejowaną grupą w średniowiecznym społeczeństwie państwa feudalnego. Od świeckiej szlachty różniła go sytuacja prawna. Duchowny miał prawo od posiadania beneficjów, które były jego uposażeniem i były zazwyczaj powiązane z pełnionym przez niego stanowiskiem w Kościele. Podobnie więc jak szlachta, także i duchowni dysponowali własnością ziemską, którą mogli swobodnie nadawać swoim wasalom. Biorąc pod uwagę rangę stanowisk w hierarchii kościelnej, możemy mówić o duchowieństwie niższym i wyższym. O przynależności do której z wymienionych grup decydowało często urodzenie, bowiem wyższe duchowieństwo rekrutowało się głównie z wyższych warstw szlacheckich. Tą grupę tworzyli arcybiskupi, biskupi oraz opaci. W szeregach niższego duchowieństwa znajdowali się przedstawiciele mieszczaństwa, a także i chłopów. Na tle całej warstwy, o której mowa, zupełnie odrębną pozycję posiadały klasztory. Średniowieczne prawo zapewniło im prawną osobowość, a władzę nad całością jednostki sprawował opat albo przeor klasztoru. Zakonnicy nie posiadali żadnych ziemskich własności. Wstępując do klasztoru ślubowali ubóstwo.

Duchownym można było zostać w wyniku złożenia święceń kapłańskich lub ślubów kościelnych. Od XI wieku w Kościele katolickim obowiązywał celibat. Pozycję duchowieństwa w państwie określało odrębne prawo. Duchowni podlegali przepisom prawa kanonicznego i kościelnego. Posiadali także odrębne sądownictwo, oraz byli zwolnieni z uiszczania opłat na rzecz państwa. Nie pełnili także służby wojskowej. Mieli prawo do pobierania danin od ludności zamieszkałej na terenie należącej do nich włości ziemskiej, a ponadto biskupi pobierali dziesięcinę do ludności zamieszkującej na terenie diecezji. Przedstawiciele wyższego duchowieństwa pełnili wysokie urzędy państwowe, oraz zasiadali w organach reprezentacji stanowych. Średniowieczna uprzywilejowana pozycja duchowieństwa została dopiero zachwiana w XVI wieku, w wyniku przemian jakie przyniosła ze sobą reformacja.

Wraz z powstaniem miast w średniowiecznej Europie pojawiła się także grupa  mieszczan, a w końcu także i stan mieszczański. Miasta funkcjonowały na podstawie i w granicach przyznanego im prawa miejskiego. Ono także regulowało życie mieszczan. Przynależność do tego stanu miała charakter dziedziczny, choć można było stać się mieszczaninem poprzez pobyt w mieście przez jeden rok i jeden dzień, oraz przez małżeństwo i otrzymanie miejskiego obywatelstwa. Stan mieszczański nie był stan zamkniętym. Nie można jednak mówić o jego jednolitości. W ramach bowiem całej grupy znajdowały się jednostki bogatsze – bogaci kupcy, mistrzowie cechowi, niżej w hierarchii znajdowało się pospólstwo. Najwyższe i najbogatsze warstwy stanu mieszczańskiego miały wpływ na sytuację w mieście. Najniższe warstwy, czeladnicy czy plebs, takiej możliwości już nie mieli, jako grupa pozbawiona praw. W wyniku rozwoju handlu i rzemiosła w miastach bardzo wcześnie zaczęły powstawać organizacje o charakterze zawodowym. Kupcy zrzeszali się w gildiach, a rzemieślnicy w cechach. W miastach działały także organizacje o charakterze religijnym, trudniące się działalnością charytatywną, tzw. bractwa. Przedstawiciele stanu mieszczańskiego wchodzili w skład reprezentacji stanowych (choć nie we wszystkich krajach europejskich), głównie w Anglii, Francji i Rosji.

Od czasu rozpowszechnienia się systemu nadań lennych, zasady państwa feudalnego, doprowadziły do zwiększenia się zależności chłopa. Zanikały różnice pomiędzy chłopami wolnymi i tymi, którzy uprawiali ziemię nadaną im przez pana feudalnego. Od XII wieku zaczął coraz bardziej wyodrębniać się stan chłopski. Poddaństwo chłopów w średniowieczu miało charakter poddaństwa gruntowego albo osobistego. Każda z tych form miała charakter dziedziczny. Poddaństwo osobiste wyrażało się nie tylko w użytkowaniu nadanej przez pana ziemi, ale także w dość dużej ingerencji właściciela gruntu w życie chłopa. To pan feudalny ustalał jaki rodzaj pracy i świadczeń chłop powinien wykonywać, decydował także o związku małżeńskim swojego poddanego, a po śmierci chłopa, pan miał prawo do części jego majątku. Gruntowe poddaństwo chłopa polegało na użytkowaniu ziemi i uiszczaniu na rzecz pana renty feudalnej. Chłop na podstawie średniowiecznego prawa został przypisany do uprawianej ziemi. Nie mógł jej opuścić. Zobowiązany był ponadto do odrabiania pańszczyzny oraz płacenia czynszu. Świadczenia, do których byli zobowiązani chłopi były różne w zależności od obszaru Europy. Możemy zauważyć pewną ich ewolucję na terenie Europy Zachodniej, gdzie mieliśmy do czynienia z robocizną, zamienioną później na daniny i rentę feudalną. Chłopi byli także zobowiązani oprócz tych powyższych świadczeń, do opłacania podatków na rzecz państwa. Brali także udział w pracach na rzecz dworu, między innymi byli zobowiązani do pracy specjalnych w gospodarstwie pana, do budowania zamków, dróg, mostów itp.