Struktura i funkcjonowanie demokracji w Atenach

Ustrój demokratyczny w Atenach ukształtował się w pełni po reformach przeprowadzonych przez Kleistenesa i kontynuowanych przez Peryklesa.

Organem pełniącym najwyższą władzę było Zgromadzenie Ludowe (ekklezja). W obradach Zgromadzenia mógł brać udział każdy pełnoprawny obywatel Aten, który ukończył 18 lat (w okresie późniejszym – 20 lat). Obrady odbywały się za wzgórzu Pnyks. Początkowo Zgromadzenie było zwoływane co miesiąc. Reformy Kleistenesa podzieliły rok na 10 równych części (prytanie). W każdej prytanii odbywały się cztery tzw. zwyczajne zgromadzenia. Oznaczało to, że w ciągu roku zwoływane było 40 Zgromadzeń. Aby uchwały, które zapadały w czasie obrad mogły zostać uznane za ważne wprowadzono wymóg quorum, czyli odpowiednią liczbę obywateli, którzy musieli być obecni podczas posiedzenia. Liczba ta wynosiła w starożytnych Atenach 6 tys. obywateli.

Zgromadzenia były zwoływane przez Radę poprzez członków zwanych prytanami. Rada przed rozpoczęciem obrad Zgromadzenia musiała każdą sprawę, mającą być przedstawioną, przygotować i omówić. W trakcie obrad Zgromadzenia przewodnictwo sprawował jeden z prytanów, wyłoniony w drodze losowania. W połowie IV wieku p. Ch. nadzór nad obradami sprawowało kolegium dziewięciu. Obrady odbywały się na siedząco. Na początku przedstawiano wniosek oraz opinię Rady Starszych w danej sprawie. Po czym zgromadzeni podejmowali decyzję o przyjęciu wniosku bądź podejmowali o nim dyskusję. Głos mógł zabrać każdy członek Zgromadzenia. Głosowanie nad wnioskiem odbywało się przez podniesienie ręki. Tylko w wyjątkowych sytuacjach głosowanie było utajnione. Ateny dbały o przestrzeganie prawa przez organy państwowe, z tego też względu powoływano corocznie urzędników stojących na straży przestrzegania prawa przez Zgromadzenie. Do kompetencji Zgromadzenia Ludowego należało:

Obok Zgromadzenia Ludowego, najwyższym organem do którego należał zarząd nad państwem ateńskim, była Rada Pięciuset (bulle), określana także jako Wielka Rada. Pierwotnie liczył 400 członków. Po reformach Kleistenesa ich liczba zwiększyła się do 500. Każdy obywatel musiał wyrazić zgodę na uczestnictwo w obradach Rady. O funkcję tę mimo istniejących diet, ubiegali się zazwyczaj najbogatsi obywatele ateńscy. Rada była formowana na okres jednego roku. Obywatel mógł pełnić funkcję członka tego organu, tzw. bulety, tylko dwa razy. Prócz wyboru wymagano od kandydata przejścia tzw. dokimazji, czyli swoistego rodzaju egzaminu, który sprawdzał kwalifikacje kandydata. Po zakończeniu swojej działalności Rada była zobowiązana do przedstawienia sprawozdania ze swojej działalności. Rada za podejmowane przez siebie decyzje ponosiła odpowiedzialność kolegialnie. Każdy z członków Rady mógł zostać z niej wykluczony (w drodze decyzji podjętej przez samą Radę) w wyniku popełnionego przez niego przestępstwa. Aby usprawnić działanie tego organu Radę podzielono na 10 wydziałów, tzw. prytanii. Składał się on z 50 członków, a urzędował codziennie za wyjątkiem świąt. W Radzie pracowali także sekretarze, początkowo wybierani, a później wskazywani drogą losowania. Do nich należały kwestie dotyczące kancelarii oraz sprawy finansowe w zakresie dochodów państwowych.

Każda sprawa, nad która obradowała Rada, podlegała głosowaniu. Początkowo miało ono charakter jawny z czasem głosowania zostały utajnione. Do kompetencji Rady Pięciuset należało:

• przygotowanie projektów ustaw, które były przedstawiane Zgromadzeniu Ludowemu
• realizacja ustaw uchwalonych przez Zgromadzenie Ludowe
• nadzór nad urzędnikami oraz poszczególnymi działami administracji państwowej
• administrowanie finansami państwowymi, kontrola wydatków
• prowadzenie polityki zagranicznej państwa
• nadzór nad wojskiem lądowym oraz nad ateńską marynarką
•  najwyższa władza należała do obywateli Aten
• ustrój zapewniał im równość wobec prawa, dostęp do funkcji publicznych oraz równość głosu
• ustrój Aten opierał się o zasadę wolności, ale w granicach prawa oraz na praworządności (rządy prawa)
• ustrój Aten był kompromisem pomiędzy warstwami najbogatszymi, które sprawowały władzę; ubożsi pełnili niższe funkcje państwowe
• liczne grupy ateńskiego społeczeństwa były pozbawione wpływu na rządy, np. cudzoziemcy, niewolnicy i kobiety; ustrój ten można nazwać z tego powodu demokracja ograniczoną
• demokracja ateńska miała charakter bezpośredni; każdy obywatel mógł wyrażać swoją wolę osobiście, brać udział w obradach i uczestniczyć w podejmowaniu decyzji państwowych
• państwowi funkcjonariusze podlegali kontroli
• sądownictwo stało się gwarancją praw politycznych
• dla demokracji ateńskiej charakterystyczny był również rozwój myśli politycznej, do której w będą się później odwoływać zwolennicy rządów demokratycznych