Struktura narodowościowa społeczeństwa polskiego XVI - XVIII wieku.

Społeczeństwo polskie epoki Odrodzenia i wczesnego Baroku charakteryzowało się silnym dynamizmem demograficznym. Polska stała się w tym czasie nie tylko jednym z największych, ale i najludniejszych krajów w Europie. Po włączeniu Inflant i rozejmie w Jamie Zapolskim w 1582 roku Rzeczpospolita obejmowała obszar 815 tys. km². Jednak największy rozwój terytorialny przypada na I połowę XVII wieku, po pokoju wieczystym w Polanowie z 1634 roku. Obszar państwa wraz z lennami wyniósł wówczas blisko milion km², dokładnie 990 tys. km². W ówczesnej Europie tylko państwo rosyjskie miało większe terytorium.

Od czasu unii lubelskiej i włączenia do korony znacznych obszarów Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1569 roku, Polska zapewniła sobie przewagę terytorialną w dwuczłonowej Rzeczypospolitej. Na ziemiach Korony mieszkała też większość ludności, którą w sumie oblicza się na około 8 do 10 milionów. Są to oczywiście liczby szacunkowe, oparte na danych z rejestrów podatkowych. Dokładniejsze obliczenia przeprowadzono na przykład jedynie dla Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza. Zaludnienie tych prowincji dla 1580 roku ocenia się na 3,1 mln, a dla 1650 roku na 3,8 mln. Oznacza to roczny przyrost ludności rzędu 0,33%, a co za tym idzie był on stosunkowo wysoki jak na panujące wówczas warunki. Przyjmuje się, że w połowie XIV wieku gęstość zaludnienia w tych prowincjach wynosiła 6 do 8 osób na km². Pod koniec XVI wieku wzrosła niemal trzykrotnie, czyli do 21 osób na km², a w połowie następnego stulecia wynosiła już 26 osób na km². Następował, więc szczególnie dynamiczny wzrost ludności polskiej, należący wówczas do największych w Europie. Na ziemiach wschodnich Rzeczpospolitej zaludnienie było znacznie niższe. Przypuszcza się, że zaludnienie Ukrainy wynosiło w drugiej połowie XVI wieku więcej niż 3 osoby na km². Można do tego dodać, że Śląsk liczył w początkach XVII wieku około 1,5 mln ludności, Pomorze Zachodnie około 300 tys. W sumie można szacować liczbę ludności polskiej w początkach XVII wieku na 5 do 6 mln. W samej Rzeczpospolitej Polacy stanowili w tym czasie zapewne około 50% ogółu ludności. Rzeczpospolita miała, bowiem charakter państwa wielonarodowościowego. Obok Polaków najliczniejsza grupę stanowiła ludność „ruska”, jak wtedy ja określano, byli to Ukraińcy, i Białorusini. Do tego spory odsetek mieszkańców Rzeczpospolitej stanowili Litwini, Niemcy, zwłaszcza w zachodniej Wielkopolsce i w Prusach Królewskich, ludność łotewska, głównie w Inflantach, czy ludność żydowska. Dużą żywotność przejawiały też mniejsze grupy etniczne, np. Ormianie, czy Tatarzy. Mimo dzielących te narodowości różnic językowych, religijnych, obyczajowych, niekiedy umacnianych przez pewne instytucje autonomiczne, utrwalało się w nich poczucie przynależności do wspólnej organizacji państwowej, jaką była Rzeczpospolita.

Dla ogółu ludności większe znaczenie od jej więzi ogólnopaństwowej miały różne więzi regionalne, obejmujące zwłaszcza ziemie czy prowincje, a także więzi bliskiego sąsiedztwa z parafią na czele. Istotne były wreszcie więzy wewnątrzstanowe, łączące, choć nie zawsze w sposób do końca uświadomiony, zbliżone zawodem oraz uprawnieniami lub ograniczeniami warstwy społeczne. Na te struktury należy zwrócić szczególnie baczną uwagę. Najliczniejszą grupę społeczną byli chłopi. Omawiając problem struktury społecznej I Rzeczpospolitej, w początkach XVII można oceniać, że stanowili około 70% ludności kraju. Mieszkańcy miast, to około 20%, a szlachta i kler zapewne stanowili 10% społeczeństwa polskiego.