Struktury i organizacje społeczeństwa feudalnej Anglii XI-XII w.

W 1066 roku rycerstwo normandzkie pod wodza księcia Normandii Wilhelma Zdobywcy, dokonało podboju państwa anglosaskiego. Ostatni król anglosaski Harald II, zginął w decydującej bitwie pod Hastings. Wilhelm Zdobywca koronował się na króla Anglii. Był to władca księstwa powstałego w czasach najazdów normańskich na państwo frankońskie, na przełomie IX i X wieku. Stanowiło ono jedno z wielkich lenn korony francuskiej. Dlatego też podbój Anglii przez Normanów miał wielkie i dalekosiężne konsekwencje. W następstwie sukcesu Wilhelma nastąpiło połączenie w osobie monarchy królestwa Anglii z szeregiem terytoriów francuskich. Połączenie to w mniejszym lub większym stopniu trwało do końca wojny stuletniej w połowie XV wieku. Widzieliśmy, jak Francja stało się ono przyczyna długowiecznych walk, w czasie, których byt królestwa bywał nieraz zagrożony, z których jednak ostatecznie Francja wyszła zwycięsko. Ze strony Anglii walki te stanowiły wyraz ekspansji na kontynent Europy, z której Anglia zrezygnowała dopiero, kiedy z końcem średniowiecza otwarły się przed nią dzięki odkryciom geograficznym możliwości podbojów w innych częściach świata. To złączenie części Francji z Anglią spowodowało silny wpływ kultury francuskiej na stosunki wyspy. Normanowie, którzy podbili Anglie, to już nie pierwotni Skandynawowie, którzy w celach rozbójniczych najeżdżali tak państwo anglosaskie, jak i państwo frankońskie. Od szeregu pokoleń osiedleni we Francji przyjęli jej język i kulturę przodująca wówczas w Europie Zachodniej. Można o nich powiedzieć, że kulturalnie i językowo byli Francuzami. Jednak wpływ francuski na Anglików miał się okazać przemijający. Anglia pozostała krajem germańskim i romanizacji nie uległa, pomimo tego, że w okresie organizowania przez Wilhelma Zdobywcę podbitego kraju wpływ wzorców normańskich był bardzo wielki. W państwie anglosaskim feudalizm w swej zasadniczej formie już istniał, utrwalały się elementy struktury feudalnej, takie jak poddaństwo chłopów i kształtowanie się warstwy właścicieli ziemskich. Podbój przez Normanów spowodował jednak przyspieszenie procesu wykształcania struktur feudalnych, zwłaszcza w zakresie organizacji lennej. Co więcej, organizacja państwa feudalnego nastąpiła tu w interesie zdobywców, na podstawie jednolitych i zaplanowanych wcześniej zamierzeń. Tego rodzaju zjawisko stanowi wyjątek w dziejach kształtowania się państw feudalnych wczesnośredniowiecznej Europy.

W następstwie podboju dotychczasowi anglosascy wielmoże thankowie, zostali zepchnięci na drugi plan na rzecz rycerzy normandzkich. Wśród panów feudalnych na pierwsze miejsce wysuwa się, zresztą tylko przejściowo, element obcy – zdobywcy. W tym stanie rzeczy panowie feudalni czuli się niepewnie w opanowanym siłą kraju i potrzebowali silnej władzy królewskiej gwarantującej utrzymanie skutków podboju. Dopóki też nie doszło do połączenia się ludności anglosaskiej z normandzkimi przybyszami, co nastąpiło mniej więcej już w połowie XII wieku, panowie feudalni nie stanowili czynnika zdolnego do ograniczenia potęgi i znaczenia króla.

Struktura państwa anglonormandzkiego, stworzona przez wybitnego polityka i organizatora, jakim był Wilhelm Zdobywca, jest o wiele bardziej sprawna i lepiej uporządkowana niż w ówczesnych państwach feudalnych na kontynencie. Zdobywcy przynieśli do Anglii obyczaj rycerski i wykształcone już formy organizacji lennej. Wilhelm zdobywca po dokonanym podboju uznał się panem całej ziemi w zdobytym kraju. Wszyscy jego rycerze uzyskali ziemię z nadania królewskiego, przy czym władca nadawał lenna w sposób najkorzystniejszy dla interesów korony. Wilhelm dążył do tego, by żaden z jego rycerzy nie wszedł w posiadanie wielkich i zwartych kompleksów ziemi, dających podstawę powstania zbyt potężnych rodów. Co więcej, urzędy w państwie Wilhelma nie przybrały charakteru lenna. Jeżeli niektórzy z panów feudalnych uzyskali tradycyjny tytuł urzędniczy earla, to nie były z nim złączone żadne określone funkcje. Był to w dziejach feudalizmu niezwykły przypadek, kiedy tytuł nie dawał żadnej określonej władzy. W ten sposób panowie feudalni posiadali władzę zwierzchnią nad chłopami, lecz nie posiadali władzy terytorialnej. W porównaniu ze stosunkami panującymi na kontynencie, angielska hierarchia lenna była o wiele prostsza, składała się jedynie z dwu stopni. Należących do pierwszego stopnia określano ogólnie mianem tenentes in capite. Określenie to podkreśla fakt posiadania przez tę kategorię panów lenn wprost od władcy. Należeli tu ci panowie, którzy uzyskali tytuł earla, oraz wszyscy, którzy posiadali zależnych od siebie wasali, i zwani byli baronami. Do pierwszego stopnia hierarchii lennej zaliczył Wilhelm Zdobywca również wyższe duchowieństwo, czyli arcybiskupów, biskupów i opatów.

Drugi stopień stanowili zwykli rycerze, tzw. subtenentes. Każdy z nich był wasalem któregoś z panów zaliczanych do bezpośrednich lenników władcy. Organizacja normandzkiego państwa wykluczała posiadanie więcej niż pięciu wasali. W tych warunkach nie mogły powstać zbyt liczne orszaki lenników. Również stosunek władcy do swych pośrednich lenników był inny niż na kontynencie. Podczas gdy z drugiej strony Kanału stosunek króla do jego pośrednich lenników wasali ulegał niemal zupełnemu przerwaniu, to w Anglii wszyscy członkowie hierarchii lennej drugiego stopnia byli obowiązani do zachowania królowi wierności i składania mu świadczeń. W tym stanie rzeczy struktura lenna stanowił formę organizacji militarnej państwa i nie powodowała osłabienia władzy centralnej. Senior jako dowódca małego hufca zbrojnego obowiązany był stawić się na każde wezwanie króla. Również wojny prywatne były w Anglii zakazane, ale i tu jednak nie od razu udało się królom wprowadzenie tego zakazu w życie.

Wchodzący do hierarchii lennej panowie tworzą w Anglii stan szlachecki. Stan ten jednak nie stanowił jednolitej grupy. Wchodzących w jego skład bezpośrednich lenników króla można określić jako możnowładztwo, a pośrednio zależnych od władcy subtenentes, jako rycerstwo. Możnowładcy usiłują zresztą podporządkować sobie rycerzy, nierzadko również w zakresie gospodarczym. Przed tymi zakusami rycerstwo broniło się i szukało opieki u króla. Można tu widzieć jeszcze jeden czynnik działający na rzecz wzmocnienia autorytetu korony.

Duchowieństwo angielskie, zwłaszcza wyższe, można zaliczyć w perspektywie stosunków społecznych do możnowładztwa. Metropolici, biskupi i opaci rozporządzają w Anglii wielkimi dobrami, stanowiącymi wyposażenie pełnionych przez nich kościelnych urzędów. Z jednej strony wyżsi duchowni wchodzą również w skład hierarchii lennej. Z drugiej strony duchowieństwo angielskie stanowi cześć składową organizacji kościelnej i z tego punktu widzenia, podlegając własnemu prawu i posiadając własne sadownictwo, tworzy odrębny stan. Między królem a duchowieństwem angielskim dochodzi do sporów, a nawet wyraźnych konfliktów. Wprawdzie w Anglii nie doszło, na tle sprawy obsadzania wyższych stanowisk kościelnych, do tak dramatycznych konfliktów jak w Niemczech, i tu jednak powstają na tym tle konflikty. Z drugiej strony sporną sprawą jest problem zwolnień duchowieństwa od świadczeń. Co więcej król ogranicza zakres działania kościelnych trybunałów. Na tym tle należy umieścić znany w historii Anglii dramatyczny epizod zamordowania w roku 1170 przez rycerzy króla, arcybiskupa Tomasza Becketa. Z czasem jednak wzrasta wpływ króla na stosunki kościelne. Wyraża się to w zwiększającej się roli korony w procesie obsadzania wyższych stanowisk kościelnych i ograniczeniu tzw. privilegium fori. Z drugiej strony wyższe duchowieństwo zajmie solidarne stanowisko z możnowładztwem świeckim w późniejszych próbach ograniczenia uprawnień korony.

Okres anglonormandzki dał początek miastom angielskim jako odrębnym jednostkom ustrojowym, a tym samym odrębnemu stanowi mieszczańskiemu. Ewolucja pod tym względem była w Anglii wyraźnie spóźniona. Dopiero w początkach XII wieku zjawiają się akty prawne mogące być przyrównywane do przywilejów miejskich kontynentu i stanowiące wyraz odrębnej organizacji miast. Zakres swobód miejskich bywał niewielki. Sądownictwo większości miast pozostawało domeną instancji królewskich, a miasta zachowały na pół rolniczy charakter. Opóźniony był też rozwój cechów i gildii. W niektórych miastach widzimy gildie kupieckie, w skład, których wchodzą także zamożniejsi rzemieślnicy. Jedynie Londyn posiadał większe znaczenie, jeżeli chodzi o całość miast angielskich.

Chłopi angielscy są, tak jak na kontynencie, zależni od panów feudalnych. Podział ludności wiejskiej, oparty na stopniu tej właśnie zależności, przypomina w zasadzie strukturę wsi francuskiej. Istnieją, zatem w Anglii chłopi wolni. Jako osiedleni na gruntach pana, byli oni obowiązani do składania na jego rzecz określonych świadczeń i podlegali jego sądownictwu. Nie byli jednak przywiązani do ziemi., a nawet pod warunkiem wywiązania się nabywcy z powinności względem pana, mogli swą posiadłość sprzedać. Druga kategoria, to chłopi w pełni poddani władzy pana, określani przez źródła jako villani, którzy byli przywiązani do ziemi, a ich świadczenia na rzecz pana nie były ściśle określone. Świadczą oni jednak panu za zezwolenia na zawarcie małżeństwa i przejecie spuścizny.

Świadczenia chłopów na rzecz pana wyrażały się w robociznach oraz w czynszach w naturze. Czynsze pieniężne należały wówczas do wyjątków. Istniała również zanikająca grupa chłopów niewolnych. Źródła wyróżniają także zagrodników, osiedlonych na tak małych kawałkach gruntu, że nie byli zdolni samodzielnie się utrzymać. Przypuszczać należy, że ich położenie prawne stanowiło formę pośrednią miedzy sytuacją chłopów niewolnych a villanów. Ogólnie rzecz biorąc, cała ludność chłopska pozostawała w stosunku poddańczym. Jednak stosunek ilościowy między chłopami wolnymi a villanami był w Anglii korzystniejszy dla chłopów niż w Europie kontynentalnej. Istniały poza tym w Anglii pewne możliwości ingerencji instancji królewskich w sądownictwo zwierzchnie panów. Dawało to chłopom, nieznaczną zresztą, ochronę przed nadużyciami sądów dominialnych.

Stosunki społeczne i gospodarcze w Anglii możemy poznać szczegółowo dzięki dokumentowi Domesday Book. Jest to spis ludności oraz gruntów sporządzony na polecenie Wilhelma Zdobywcy pod koniec jego panowania.