Ustrój polityczny państwa polskiego za panowanie pierwszych Piastów

Pierwsi historyczni władcy Polski posiadali bardzo szerokie uprawnienia. Nie ma jednak dowód (nie podają je źródła) na charakter absolutny ich władzy. Książęta i królowie piastowscy posiadali szerokie uprawnienia w sferze ustawodawczej, sądowniczej, wojskowej i administracyjnej. Taka pozycja panującego była związana z prawem książęcym. Prawo to obejmowało ogół kompetencji, z których korzystał władca. Właśnie jemu przysługiwało prawo do poboru danin, który w XIV wieku został uzupełniony o regalia. Pozycja władcy była wzmacniana przez sukcesy w walkach w władcami państw ościennych oraz przez nabytki terytorialne. Już za panowania pierwszych Piastów następował proces centralizacji władzy książęcej i królewskiej. Na proces te nie mały wpływ miał Kościół, bowiem to właśnie chrześcijaństwo, przyjęte przez Mieszka I, usankcjonowało jego władzę nie tylko w państwie polskim, ale także na arenie europejskiej, został uznany za prawowitego władcę. U boku króla funkcjonowała rada, składająca się z dostojników kościelnych i świeckich. Bolesław Chrobry miał posiadać rade liczącą 12 osób. Rada miała charakter organu doradczego. Z jej decyzjami i opinią liczył się panujący. Rada nie miała jednak charakteru formalnego w strukturze państwa, mimo tego wypowiadała się w najważniejszych dla niego sprawach. Ludność mogła uczestniczyć w życiu publicznym, będąc uczestnikiem wiecu.

Monarcha i jego władza zmieniała się przez cały omawiany okres. Często jego pozycja zależała od stosunku do władzy królewskiej grupy możnych w państwie. To właśnie oni pełnili najważniejsze funkcje państwowe, a więc wchodzili w skład królewskiego dworu. Równocześnie jednak możni tworzyli także i opozycję wobec panującego. Ta dwoistość stała się przyczyną podziałów wśród tejże grupy. Możni z tytułu zajmowanych przez nich urzędów i pastowanych godności, otrzymywali od monarchy uposażenie w postaci nadań ziemskich. Z tej przyczyny z czasem uzyskali niezależność materialną oraz usamodzielnili się, osłabiając władzę centralną. Takie tendencje były już widoczne od lat 40-tych XI wieku. Statut Bolesława Krzywoustego jeszcze te procesy nasilił. Po 1138 r. w państwie polskim rozbitym na dzielnice zwyciężyły tendencje decentralizacyjne. Władza seniora uległa osłabieniu, rozluźniły się stosunki łączące go z braćmi juniorami. W wieku XIII upadła zasada pryncypatu. W Polsce podobnie jak w krajach sąsiednich rozwijał się już za panowania pierwszych Piastów system lenny. Już od XII wieku obserwuje się stopniową rezygnację monarchów z posiadanych przez siebie uprawnień, poprzez nadawanie możnym immunitetów, które przybierały formę przywilejów. Wyróżniamy immunitet skarbowy, zwany też ekonomicznym, który zwalniał z opłat na rzecz monarchy, oraz immunitet sądowy, który wykluczał obszar posiadający tego rodzaju immunitet spod jurysdykcji sądów królewskich. Wraz z postępującym nadawaniem immunitetów możni zyskiwali coraz więcej uprawnień, które do tej pory przysługiwały tylko władcy. Mowa tutaj chociażby o regaliach. Immunitety uzyskiwali nie tylko panowie świeccy, ale także duchowni i klasztory. Różnicowanie się ludności, doprowadziło w XIII wieku do powstania stanów: stanu duchownego, rycerskiego (szlacheckiego) i później mieszczańskiego. Pierwsze dwa wymienione posiadały największy zakres uprawnień.

Charakterystyczną cechą monarchii patrymonialnych było odróżnienie urzędów dworskich od państwowych. Mianem dostojników, określano najwyższych urzędników państwowej administracji. Były one sprawowane tylko przez osoby wywodzące się z warstwy możnych. Najwyższym dworskim urzędnikiem był komes nadworny. Do niego należał zarząd dworem. Zastępował także panującego w sprawach dotyczących rządzenia krajem oraz sprawował władzę sądową. Komes dowodził także wojskiem. To ostatnie z czasem stało się jego najważniejszą funkcją. Nazwa komes została w tym czasie zmieniona na – wojewodę. Po wojewodzie najważniejszą osobą na dworze był kanclerz. On prowadził kancelarię królewską. Zazwyczaj urząd ten pełniony był przez osobę duchowną, z racji posiadana umiejętności pisania i czytania. Do zadań kanclerza należało prowadzenie korespondencji. Wśród innych dostojników dworskich należy wymienić skarbnika, który zarządzał królewskim skarbem i finansami oraz archiwum. Inne urzędy dworskie to urząd stolnika, łowczego, koniuszego czy cześnika. Po 1138 r. hierarchia urzędnicza w Polsce uległa rozwojowi. Na dworach poszczególnych książąt w każdej z dzielnic powstał nowy, rozbudowany aparat urzędniczy. W celu zapewnienia sprawności zarządzania dzielnicą, zostali powołani zastępcy dotychczasowych urzędników, a mianowicie podkomorzy, podczaszy i inni.

rzed 1138 r. Polska dzieliła się na kilka prowincji: krakowską, gnieźnieńską, poznańską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską łęczycko-sieradzką oraz pomorską. Jednostką podstawową podziału terytorialnego państwa były grody, bądź okręgi grodowe, które w XII wieku otrzymały nazwy kasztelani. W XIII wieku ich liczba wynosiła ponad 100. najwyższymi urzędnikami w tych jednostkach byli komesi grodowi, zwani później kasztelanami. Do ich kompetencji należały sprawy z zakresu administracji, powierzonym im obszarem, sprawy wojskowe oraz sądowe. Swoje obowiązki kasztelan wykonywał przy pomocy podległych mu urzędników – chorążego, wojskiego, sędziego grodowego i innych. W podziale administracyjnym państwa jednostką najniższą było opole. Na opole składało się kilka lub kilkanaście wsi.

Władca jako najwyższy wódz, musiał stać na straży niepodzielności terytorium państwa. Na terenie kraju w każdym z grodów funkcjonowała drużyna grodowa, która odpowiadała za jego obronę w razie ataku. System obronny państwa oparty był więc o grody kasztelańskie, oraz grody leżące na terenach przygranicznych. Ważną rolę, jednak dopiero w XIII wieku odgrywały ufortyfikowane miasta. Na utrzymaniu władcy piastowskiego w XI i XII wieku pozostawała drużyna. Jej członkowie podlegali jej rozkazom, ale jednocześnie prestiż drużyny wpływał na pozycję jaką monarcha posiadał w państwie. Za panowania pierwszych Piastów liczebność drużyny możemy szacować na kilkanaście tysięcy wojów. Istniał w niej widoczny podział na starszych, bardziej doświadczonych wojów, oraz na grupę młodszą. Z czasem ze starszej drużyny wyłonią się urzędnicy pełniący wysokie funkcje państwowe i wojskowe. W tej sytuacji młodsza drużyna była właściwą siłą zbrojną państwa. W drugiej połowie XI wieku utrwalił się zwyczaj, że rycerstwo musiało się stawić na wezwanie królewskie konno i zbrojnie, aby ruszyć na wojenną wyprawę. Wojskiem dowodził monarcha, ale czasem w jego zastępstwie na czele armii stawał wojewoda

Piastowie przejęli oraz rozbudowali system danin obowiązujący w państwie polskim. W XI wieku jego podstawą była danina z chłopskiego gospodarstwa, określana mianem poradlnego. Początkowo płacono ją w nierogaciźnie, później w zbożu, a z czasem w pieniądzu. Posługi, czyli służebności, związane były z systemem komunikacji. Monarcha miał obowiązek dokonywać objazdu swojego kraju. W tym czasie utrzymanie króla i jego dworu spadało na barki poddanych. Do powyżej wymienionych służebności należy zaliczyć: powóz (przewóz) i przewód. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej oraz wprowadzenie immunitetów, zwolniło częściowo ludność od świadczeń na rzecz panującego.

Panujący miał prawo do bicia monety oraz do określania nominalnej jej wartości. Mógł także przeprowadzić wymianę obowiązującej monety, czyli tzw. renowację. Za panowania Bolesława Śmiałego w Polsce upowszechniła się polska moneta, a w XIV wieku wprowadzono srebrny grosz. W monarchii piastowskiej, tak jak w innych państwach wczesnośredniowiecznej Europy, nie stosowano rozróżnienia na skarb państwowy i skarb monarszy. Te dwa pojęcia były pojęciami tożsamymi. Do najważniejszych natomiast wydatków państwowych należy zaliczyć w tym czasie wydatki na wojsko oraz opłacenie rzeszy urzędników.

Do władcy należało też początkowo sądownictwo. On pełnił w państwie funkcję najwyższego sędziego. Sąd monarszy, jemu podlegający oraz sądy kasztelańskie były traktowane jako sądy państwowe. W chwili nieobecności króla, w jego imieniu i w jego zastępstwie wyroki były wydawane przez urzędników państwowych wojewodów lub kasztelanów. Po 1138 r. na każdym z dworów panującego księcia działał sąd książęcy. Istniała zasada, że każda ze spraw mogła zostać wniesiona przed sąd monarszy. W XII wieku pojawiła się funkcja sędziego dworskiego