Współczesna myśl społeczna i polityczna K. R. Poopera

Karol Rajmund Pooper (1902 – 1994) urodził się w Wiedniu jednak od 1946 roku na stałe zamieszkał w Anglii. Zainspirowany dorobkiem pozytywizmu stworzył własną szkołę „filozofii nauki”. Pooper zasłynął z prac pisanych na temat teorii wiedzy oraz społeczeństwa otwartego.

Uważał, że świat zewnętrzny i jego prawidłowości są dane realnie, dlatego odrzucał takie ujęcie nauki, zgodnie z którym miała ona być ujmowaniem istoty. Przeciwstawiał nauki społeczne naukom przyrodniczym. Najciekawsze rozwiązania na temat społeczeństwa i polityki zawarł Karol Rajmund Pooper w dziele zatytułowanym „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”. Pooper pisał m.in., że społeczeństwo składa się ze stosunków społecznych tj. np.: kooperacja i antagonizm; których nie można go od siebie oddzielić. Jednocześnie żadnego z tych stosunków nie można zrozumieć bez całości wszystkich pozostałych. We wspomnianym dziele, które przyniosło filozofowi największy rozgłos postawił sobie m.in. pytanie : Jakie było źródło totalitaryzmów w XX wieku? Autor uznał, że to właśnie tendencje oświeceniowe, obiektywistyczne i całościowe przyczyniły się do rozwoju tak groźnych ideologii. K. R. Popper określił Platona jako zwolennika totalitaryzmu, cenzury i wszelkiego zła przynależnego państwom o charakterze totalnym. Pisał m.in.: „Platon uznaje ostatecznie jedną tylko miarę - interes państwa. Wszystko z nim zgodne jest dobre, odpowiada wymogom cnoty i sprawiedliwości; wszystko to, co mu zagraża stanowi zło i jest złe i niesprawiedliwe. Działania służące mu są moralne, te, które mu zagrażają - niemoralne. (...) kryterium moralności stanowi interes państwa. Moralność to nic innego jak polityczna higiena. Jest to kolektywistyczna, plemienna, totalitarna teoria moralności. (...) Z punktu widzenia etyki totalitarnej, z punktu widzenia kolektywistycznej użyteczności teoria sprawiedliwości Platona jest całkiem poprawna. Być na swym miejscu jest cnotą. Ta cnota obywatelska odpowiada żołnierskiej cnocie dyscypliny”.

Pooper nie ograniczył się do rozważań na temat totalitaryzmu, ale idąc dalej wskazał praktyczne sposoby przeciwstawienia się tym tendencjom. Podstawowym sposobem jest racjonalna dyskusja o celach i funkcjonowaniu poszczególnych instytucji państwa. Sam stworzył teorię „społeczeństwa otwartego”, choć pojęcie to zostało użyte po raz pierwszy przez H. Bergsona, który nadawał mu znaczenie bardziej religijne niż racjonalne.

Pooper uważał, że w czasach, w których żyjemy dokonują się przekształcenia społeczeństwa zamkniętego w społeczeństwo otwarte, chociaż podkreślał, że proces ten nie zostanie zakończony, a może dojść do zawrócenia zmian i ponownie nastąpi powrót do społeczeństwa zamkniętego. Przykładem społeczeństwa zamkniętego jest np. społeczeństwo plemienne zniewolone przez siły magiczne, które jednocześnie stanowią źródło wszystkich instytucji społecznych i wyznaczają każdemu człowiekowi należne mu miejsce we wspólnocie. Przejście do społeczeństwa otwartego według Poopera następuje wówczas, gdy społeczeństwo zostanie wyzwolone z takiego sposobu myślenia i zrozumie, że instytucje społeczne są tworzone po to, by służyły zaspakajaniu potrzeb człowieka. Niestety społeczeństwo otwarte według Poopera nigdy nie istniało, chociaż filozof podaje kryteria przejścia do takiego rodzaju społeczeństwa. Jednym z kryteriów jest: złamanie wiary człowieka w nadprzyrodzony charakter instytucji i zasad regulujących życie społeczne. Uważa również, że należy poddać istniejące instytucje krytycznej ocenie, wykryć źródła zła i cierpienia a nastepnie stworzyć takie warunki, aby każdy mógł zadbać o własne szczęście. Pooper twierdził, że społeczeństwa są tworzone zgodnie z inżynierią społeczną. Wyróżnił nawet dwa rodzaje tej inżynierii tj:

• inżynieria utopijna, która można zastosować do całego społeczeństwa,
• inżynierię szczegółową, która polega na racjonalnym kształtowaniu instytucji i jest możliwa do przyjęcia przez społeczeństwa otwarte.

Jako narzędzie zmian społecznych Pooper uznał politykę, która rządzi się przesłankami racjonalnymi, ale też emocjami.

Ciekawe stanowisko zajął Pooper w sprawie zetknięcia się różnych kultur, a mianowicie twierdził, iż dyskusja pomiędzy osobami reprezentującymi różne kultury jest możliwa pod warunkiem, że będzie odbywała się w atmosferze chęci zrozumienia drugiej strony, jako przykład podał kulturę grecką czasów starożytnych.