Wyprawy Normanów od VIII do XIII w.

Normanowie, czyli „ludzie z północy” pochodzili ze Skandynawii. Ich najazdy trwały bardzo długo, bo ponad dwieście lat, od końca VIII do XI w. i w pewnych przypadkach jeszcze dłużej. Ich ekspansja dotknęła przede wszystkim znacznej części Europy.

Ojczyzna Normanów, Półwysep Skandynawski, położony na północy Europy, jest krainą bardzo zróżnicowaną. Otacza go kilka mórz. W zachodniej i północnej części półwyspu wznoszą się góry. W głąb tego górzystego wybrzeża wdzierają się strome zatoki – fiordy. Natomiast część wschodnia i południowa Skandynawii ma charakter nizinny. Większość obszaru półwyspu pokrywają lasy. Na jego zachodnich brzegach panuje w miarę łagodny klimat. W górach i na wschodzie jest on surowszy. Zasiedlający Skandynawie Normanowie pochodzili od bytujących tam niegdyś Germanów. Normanowie od młodości byli związani z morzem. Utrzymywali się z rybołówstwa, łowiectwa i rolnictwa. Podstawową warstwą ludności normańskiej byli wolni chłopi, właściciele ziemi. Duże posiadłości ziemskie należały do możnych, którzy osadzali w nich przeważnie niewolników, pochodzących spośród jeńców i brańców wojennych. Ważne decyzje podejmowano na wiecach, w których udział brali zarówno możni jak i wolni chłopi. Choć niektórzy z możnych dochodzili z czasem do dużego znaczenia.

Normanowie posługiwali się też własnym pismem, którego litery nazywa się runami. Według podań mitologicznych bogowie przekazali ludziom, święte znaki runiczne mające znaczenie i moc magiczną. Z czasem oprócz symboliki magicznej runy nabrały charakteru bardziej użytkowego. Alfabet runiczny składał się z 24 w odmianie starszej lub 16 w wersji nowszej znaków, w postaci prostych kresek przeznaczonych do wycinania na w drewnie, bądź rycia w kamieniu. Ślady run spotykamy dziś przede wszystkim w Skandynawii i Islandii, we Fryzji i na Wyspach Brytyjskich. Sporadycznie występują też na obszarze od linii Odry aż po Morze Czerwone. Według niektórych badaczy świadczą one o roli, jaką Normanowie odegrali w procesie budowania państwa polskiego i Rusi Kijowskiej. Ich niezwykle kontrowersyjne tezy mówią, o tym, że zarówno rządząca Polską dynastia Piastów, jak też władający Rusią Rurykowicze, byli potomkami normańskich przywódców, którzy osiedlili się u południowych wybrzeży Bałtyku.

Jeżeli chodzi o religię Normanów, to panteon skandynawski rozsławiali w Europie skaldowie, opiewający również czyny wielkich wodzów i mężów normańskich. Dawne wierzenia skandynawskie, opisane w „Eddzie poetyckiej”, umiejscawiały narodziny świata w wielkiej otchłani zwanej Ginnungagap. Zalegały w niej ogromne masy lodu, za którymi w kierunku północnym rozciągał się kraj ciemności, Niflheim. Z kropel topniejących lodowców powstały pierwsze postacie, w tym bóg Imir. Następnie spod zmarzliny wyłonił się bóg o imieniu Buri, którego potomkowie zabili Imira, a zrzucając jego ciało w otchłań, stworzyli Ziemię. Z jego kości powstały góry, z krwi morze okalające krąg ziemski, z czaszki niebo, a z mózgu chmury. Z iskier wydobywających się z krainy ognia i żaru bogowie stworzyli słońce, księżyc i gwiazdy. Powstały wówczas dzień i noc. Najmniejsze kostki Imira zmieniły się w gromady karłów, zamieszkujących podziemia i groty, w których te inteligentne stwory produkowały broń i biżuterię. Z jego rzęs natomiast powstał Midgard, kraina ludzi, którzy stworzeni zostali z dwóch rosnących w Midgardzie drzew. Również na drzewie, na koronach gigantycznego jesionu, bogowie złożyli cały wszechświat. Jednym z ważniejszych bogów w skandynawskim panteonie był Odyn, bóg wojny i patron wojowników. Ważne miejsce zajmowały też jego żona, Frigg, znająca przeszłość i przyszłość, oraz Jord – matka Ziemia, z którą Odyn miał syna, Thora. Ten ostatni był władcą piorunów oraz obrońcą słabszych bogów i ludzi. Wszystkie bóstwa przygotowywały się do ostatecznego starcia z siłami zła w dniu zmierzchu bogów. Bóstwa potrzebowały wsparcia najlepszych wojowników. Do krainy bogów Walhalli mieli trafić najdzielniejsi wikingowie polegli podczas bitwy.

Jeśli chodzi o dzieje polityczne Normanów, to szczególnie na przełomie VIII i IX w. zaznaczyła się w całej niemal Europie aktywność ludów skandynawskich. W początkach IX w. dzielili się na cztery grupy plemienne, a mianowicie: Szwedów, Gotów, Duńczyków i Norwegów.

Górzysta, silnie zalesiona, o surowym klimacie Skandynawia zmuszała swoich mieszkańców do szukania ujścia dla ekspansji poza granicami ojczyzny. W Skandynawii nie żyło się łatwo rolniczym ludom. Surowy klimat powodował częste nieurodzaje i konieczność szukania pożywienia na drodze rybołówstwa, zamorskiego handlu lub rabunku. Normanowie musieli być bardzo wszechstronni. Żegluga po skomplikowanych pod względem nawigacji fiordach, wśród nieustannych sztormów, konieczność samodzielnego wykonywania napraw uczyniły z nich doskonałych żeglarzy i rzemieślników. Gdy nastał czas nieurodzaju, pasterze i rolnicy potrafili szybko przekształcić się w nieznających litości wojowników. Nie mniejsze były ich umiejętności handlowe. Prowadzili, bowiem handel w całej Europie poza strefą śródziemnomorską.

Podstawowe przyczyny podbojów dokonywanych przez Normanów oprócz już tutaj przedstawionych, to: szybki przyrost ludności i przeludnienie, głód ziemi przy wyjątkowo surowym klimacie, rozpad dotychczasowych struktur plemiennych i walki między wodzami, gdzie przegrani musieli uchodzić ze swymi drużynami. Zyski z łupieskich wypraw, które ułatwiały wodzom awans polityczny i społeczny, postęp w konstrukcji okrętów i technice żeglarskiej, a także brak odporności państw europejskich na nieoczekiwane ataki.

Tak więc Szwedzi, nazywani w Europie Wschodniej od jednego ze swoich plemion Waregami, kierowali się ku zatokom Fińskiej i Ryskiej. Ubogie tamtejsze terytorium nie mogło oczywiście stanowić dla nich żadnej atrakcji, ale prowadziła tamtędy droga handlowa ku bogatym ośrodkom, takim jak Konstantynopol i Bagdad. O jej opanowanie zaczęli walczyć Waregowie już o połowy IX w.

Natomiast Goci zwrócili się ku południowym wybrzeżom Bałtyku, zakreślając jako cel swoich wypraw wybrzeża pruskie i słowiańskie.

Ten sam kierunek ekspansji obrali Duńczycy, zamieszkujący wschodnia część Jutlandii. Ci jednak spośród nich, którzy mieli swe siedziby nad Morzem Północnym, podążali ku Fryzji i Brytanii.

Wreszcie Norwegowie, zajmujący ziemie najbardziej na północ wysunięte, podążali ku Wyspom Owczym, Szetlandom, Orkadom, Hebrydom oraz ku Szkocji i Irlandii.

Te zamorskie wyprawy odbywali Normanowie na stosunkowo niewielkich łodziach, zwanych drakkarami (skand. drekar, czyli smok) mogących pomieścić od 40 do 60 ludzi z odpowiednimi do ich potrzeb zapasami. Rzecz prosta nie nadawały się one do dłuższych podróży na pełnym morzu, toteż Normanowie poruszali się najczęściej wzdłuż brzegów. Traktowali swe łodzie jako środek wyłącznie komunikacyjny, a do walki stawali na lądzie. Od zwrotu to wiking, czyli „na zbój” wyprawy Normanów często nazywano wyprawami Wikingów. Rzeczywiście pierwsze ekspedycje Normanów miały charakter wyłącznie łupieski. Pustoszyli oni ziemie zaskoczone nagłym pojawieniem się wroga i zanim mieszkańcy zdołali zorganizować obronę, opuszczali najechany kraj, uwożąc bogate łupy. Męstwo, wojenny podstęp, perfekcyjne wyszkolenie były wręcz religijnym obowiązkiem. Kiedy drużyny tych wojowników na pokładach lekkich i szybkich łodzi zaczęły się zjawiać w bezbronnych klasztorach czy zasobnych osadach, nic dziwnego, że siały grozę. Najazdy dotknęły też tereny w głębi lądu, bo okręty Normanów doskonale poruszały się po rzekach. Sprzyjał im w dodatku rozpowszechniony wówczas w Europie system wojskowy, w którym wojska składały się z konnych wojowników, rozproszonych w swych dobrach i zbieranych tylko na wyprawy wojenne, lub z pospolitego ruszenia pieszych chłopów. Małe drużyny wikingów zwykle zdążyły się wycofać z łupami, zanim obrońcom udało się zebrać, a większe miały czas, żeby wznieść fortyfikacje. Wydawało się więc, że nie ma na nie sposobu, a ich najazdy udawało się odeprzeć sporadycznie.

Trudnili się jednak nie tylko rozbojem. Pojawili się także na innych obszarach w charakterze kupców sprzedających zagrabione gdzie indziej dobra.

Środki komunikacyjne, którymi dysponowali Normanowie, pozwalały im przedsiębrać wyprawy morskie tylko przy dobrej pogodzie, a więc wiosną i latem. Ten krótki sezon żeglarski ograniczał z konieczności zasięg ich najazdów. Kiedy więc bliżej położone brzegi zostały przez Wikingów spustoszone, zaczęli zakładać zimowiska w znajdujących się tam deltach rzek. Bazy te umożliwiały im rozszerzenie zasięgu najazdów, z czasem zaś doprowadziły do opanowania przez nich nawet najdalej położonych ziem.

Pod koniec VIII w., przypuszczalnie w 787 r., po raz pierwszy pojawili się na wschodzie anglosaskiej Brytanii Duńczycy. Od czasów podbojów germańskich plemion w połowie V w. żaden najazd nie niepokoił do tej pory wyspy. Teraz więc, gdy perfekcyjnie korzystający z przypływów skandynawscy wojownicy bez większego wysiłku wprowadzali swe łodzie w głąb lądu, zaskoczona ludność Brytanii mogła przeciwstawić im tylko słabe pospolite ruszenie, walczące głownie widłami i cepami. Do połowy następnego stulecia, wraz z napływającymi plemionami norweskim, Duńczycy opanowali krainę nizin i obejmującą wschodnie tereny wyspy. W 878 r. zawarli umowę z królem angielskim Alfredem z Wessexu, co umożliwiło najeźdźcom stworzyć swoje władztwo Danelaw. W następnych dziesięcioleciach Duńczycy rozszerzyli jego granicę, a w 1013 r. panujący w nim Swen I Widłobrody uznany został przez część możnych władcą całej Anglii. Syn Swena i Sygrydy Storrady, Kanut I Wielki, kontynuując podboje ojca, w 1017 r. opanował cała wyspę, przyłączając ją do swego władztwa duńskiego.

Najazd duński położył kres rywalizacji królestw anglosaskich. Ważnym efektem podboju było wykształcenie się w społeczeństwie anglosasko-duńskim klasy zawodowych wojowników, co stworzyło grunt dla utrwalenia stosunków feudalnych. Dotychczas obowiązek obronny kraju spoczywał na wszystkich wolnych i półwolnych mieszkańców anglosaskich królestw. Po inwazji Duńczyków ekwipunek wojownika stał się zbyt kosztowny dla przeciętnego chłopa, stąd rzemiosło wojenne mogło być już tylko zawodem wyższej klasy społecznej, wyposażanej za służbę nadaniami ziemskimi. Podobnie jak w państwie Franków wykształciły się tu typowe feudalne związki zależności, a w tłumie ludzi zależnych wcześnie wyróżnili się zbrojni wasale, stanowiący otoczenie królów i możnych.

Bez większych zmian natomiast pozostawiono sposób administrowania państwem. Najniższą jednostką organizacyjna była gmina, tzw. township. Władzę ustawodawcza stanowiło zgromadzenie jej członków, władze wykonawczą natomiast obieralny starosta. Innowacją organizacyjną duńskich najeźdźców była setka, czyli hundred. Powołano ją głównie w celach wojskowych, a także sądowych i skarbowych. Każda setka wchodziła w skład określonego hrabstwa, shire, powstałego z dawnych anglosaskich państewek plemiennych, którym zarządzał mianowany przez króla szeryf. Podobnie jak w obrębie gminy, tak i w hrabstwie funkcjonowało zgromadzenie, złożone z lokalnych możnych i zbierające się na wezwanie szeryfa dwa razy w roku. Przy osobie króla natomiast istniało zgromadzenie doradcze, zwane radą starszych, w skład, którego wchodzili najważniejsi dostojnicy świeccy i duchowni królestwa oraz członkowie rodziny panującego.

W 843 r. Normanowie pod wodza Rollona dotarli do wybrzeży Francji. Wkrótce potem, żeglując Sekwana, dopłynęli w rejon Paryża, skąd w następnych latach podejmowali wyprawy łupieżcze w głąb kraju. Aby temu zapobiec, król Francji, Karol Prosty, zdecydował się na zawarcie układu z przybyszami. Normanowie otrzymali jako lenno tereny w dolnym biegu Sekwany, w zamian, za co mieli stać się obrońcami granic Francji. Już w początkach X w. Normanowie przyjęli chrzest i z czasem ulegli szybkiej romanizacji, co ułatwiło im utworzenie królestwa. Na dworze normandzkim znalazł schronienie uciekający przed Kanutem I Wielkim książę Edward Wyznawca, który obiecał, w razie swojej bezpotomnej śmierci, przekazać tron angielski władcom Normandii. Dlatego chętnie wsparli oni jego powrót na wyspę w 1035 r. i zaopatrzyli księcia w oddział drużynników. Edward otaczał się nimi podczas swych królewskich rządów. Wkrótce okazało się, że nie wszyscy przychylnym okiem patrzą na obecność Normanów na angielskim dworze. Po bezpotomnej śmierci Edwarda w styczniu 1066 r. miejscowi feudałowie szybko wynieśli na tron najpotężniejszego spośród nich, Herolda II, co zapoczątkowało walki o angielską sukcesję.