Wyznania w II i III RP

Rzeczypospolita Polska w latach 1918 – 1939 była państwem wielonarodowym, wielokulturowym i wielowyznaniowym. Miało to swoje źródła w XIX wiecznej przeszłości naszego państwa, gdy na polskie ziemie napływali osadnicy o różnych wyznaniach, a państwa zaborcze prowadziły politykę walki z Kościołem katolickim. Szczególnie ostro przeciwko Kościołowi, który był ostoją polskości wypowiadali się zaborcy rosyjscy i pruscy. Pomimo walki z katolicyzmem udało się zwyciężyć, a w świadomości europejskiej zachowało się skojarzenie Polak – katolik. Odzyskanie niepodległości w 1918 roku umożliwiło swobodny rozwój religii naszych dziadów i pradziadów, której m.in. zawdzięczaliśmy ocalenie języka polskiego i wiary katolickiej. Warto podkreślić udział wielu duchownych w kształtowanie wolnej Polski np w tworzeniu struktur państwowych, czy kształtowaniu granic.

Odrodzona II Rzeczypospolita była zamieszkiwana oprócz Polaków przez: Ukraińców, Białorusinów, Niemców, Litwinów i innych ( np. Żydów, Cyganów), stąd też płynęła wielowyznaniowa różnorodność. W okresie II RP istniało Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przez pewien czas funkcję wicepremiera i ministra pełnił Stanisław Gąbiński z Związku Ludowo Narodowego.

Konstytucja marcowa z 1921 roku posiadała następujące artykuły w sprawie wyznań:

Art.111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom.

Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak i prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.

Art.112. Wolności wyznania nie wolno używać w sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylać się od spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeń religijnych. Nikt nie może być zmuszony do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych, o ile nie podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuńczej.

Art.113. Każdy związek religijny uznany przez Państwo ma prawo urządzać zbiorowe i publiczne nabożeństwa, może samodzielnie prowadzić swe sprawy wewnętrzne, może posiadać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i używaniu swoich fundacji i funduszów, tudzież zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych. Żaden związek religijny jednak nie może stawać w sprzeczności z ustawami państwa.

Art.114. Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół Rzymsko-Katolicki rządzi się własnymi prawami. Stosunek Państwa do Kościoła będzie określony na podstawie układu ze Stolicą Apostolską, który podlega ratyfikacji przez Sejm.

Art.115. Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnymi ustawami, których uznania Państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień, sprzecznych z prawem.

Stosunek Państwa do tych Kościołów i wyznań będzie ustalany w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawnemi reprezentacjami.

Art.116. Uznanie nowego lub dotąd prawnie nieuznanego wyznania nie będzie odmówione związkom religijnym, których urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.

Stosunki państwo – Kościół zostały uregulowane Konkordatem podpisanym w 10 lutego 1925 roku ze Stolicą Apostolską, który gwarantował Kościołowi pełną niezależność administracyjną i majątkową. Konkordat został uznany przez kościół ormiański, łaciński i grecki. W dokumencie biskupstwa wileńskie i krakowskie podniesiono do rangi arcybiskupstwa, utworzono też nowe biskupstwo w Katowicach. Przywilejem władz państwowych było prawo zgłaszania sprzeciwu wobec kandydatów na stanowiska kościelne. Duchowni zwolnieni byli ze służby wojskowej, mieli za to możliwość nauczania religii w szkołach. W 1926 roku prymasem Polski został August Hlond, który pełnił posługę do roku 1948.

Stosunki wyznaniowe pod względem ilościowym według spisu z 1921 roku prezentowały się w sposób następujący:

• rzymskokatolickie 63,8%,
• greckokatolickie 11,25.
• prawosławne 10,5%,
• protestanckie, (w tym augsburskie, reformowane, unijne) 10,5%
• mojżeszowe 3,7%
• inne 0,3%.

Pod koniec II Rzeczypospolitej proporcje układały się nieco inaczej:

• rzymskokatolickie 65%,
• greckokatolickie 10,4%,
• prawosławne 11,9%,
• protestanckie 9,8%,
• mojżeszowe 2,3%
• inne 0,6%.

W miastach i na wsiach II RP przeważali wyznawcy religii rzymskokatolickiej, zaś ludności greckokatolickiej i prawosławnej było więcej na wsiach, niż w mieście, podobnie jak i wyznawców innych religii (np. muzułmanie). Z kolei wyznawcy judaizmu zamieszkiwali więcej miast, niż wsi co oczywiście wiązało się to z charakterem ich pracy, głównie w handlu.

Ponieważ przeważała ludność wyznania rzymskokatolickiego warto przytoczyć pozostałe dane, i tak w okresie II RP istniało sześć arcybiskupstw tj.:

• Poznań,
• Gniezno,
• Warszawa,
• Kraków,
• Lwów,
• Wilno.

Największa liczba parafii znajdowała się na obszarach najbardziej zaludnionych tzn. w Okolicach Gniezna i Krakowa – i wynosiła powyżej 301 na 10000 km. Równie wysoki wskaźnik był na terenie biskupstwa w Tarnowie, Kielcach, Katowicach, Częstochowie oraz arcybiskupstw w Warszawie i Poznaniu, gdzie liczba parafii od 200 do 300 na 10000 km. Najmniej parafii rzymskokatolickich znajdowało się na tzw. ścianie wschodniej, czyli w biskupstwie pińskim, łckim (Łuck), następnie lwowskim i wileńskim tu wskaźnik sięgał poniżej 50 na 10000 km.

Status prawny mniejszości wyznaniowych był regulowany następującymi dokumentami:

• rozporządzenie prezydenta z 1927 roku dotyczące Żydów, pozwalające im grupować się w gminy wyznaniowe zwane kahałami, kierowane przez zarządy;
• dekret prezydenta z 1936 roku regulujące sytuację w Kościele Ewangelicko – Augsburskim. Przewodnikiem duchownym był dożywotnio wybierany biskup, stojący na czele Konsystorza i Synodu. Kościół ten podzielony był na 10 diecezji na czele z seniorami;
• ustawa z 1936 roku regulująca zasady funkcjonowania Karaimskiego Związku Religijnego .Gminy Karaimskie występowały w Trokach, Wilnie, Łucku i Haliczu.
• dekret prezydenta z 1938 roku regulujący funkcjonowanie Cerkwi prawosławnej.

Stosunki wyznaniowe w III RP nie były już tak złożone, ponieważ:

• 90,1% stanowili katolicy, w tym 89,9% rzymskokatoliccy,0,2% grekokatolicy,
• 1,6% stanowili prawosławni,
• 0,4% protestanci,
• 0,1 % starokatolicy,
• 0,35% inne wyznania
• 7,45%to ludność bez wyznania.

Najważniejsze dokumenty regulujące stosunki wyznaniowe w państwie to:

• Konkordat podpisany w 1993 roku, a ratyfikowany dopiero w 1998 roku.
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku, w której art.53 posiada zapis: 

Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

• Bulla papieska z 1992 roku, reformująca organizację kościoła w Polsce, według której utworzono trzynaście nowych metropolii: m.in. białostocką, częstochowską, gdańską, katowicką, lubelską, przemyską i szczecińską.