Zmiany struktury społecznej i narodowościowej obywateli polskich.

Wojna i okupacja spowodowały istotne zmiany w strukturze społeczeństwa polskiego. Niemcy i Rosjanie wywłaszczyli lub upaństwowili wielki przemysł, zrujnowali lub wymordowali polską burżuazję i ziemiaństwo. Wraz z eksterminacją Żydów hitlerowcy osłabili kapitał prywatny i drobnomieszczaństwo. Komunistyczna reforma rolna z 1944 roku zniszczyła polskie ziemiaństwo ostatecznie. W rezultacie po zakończeniu wojny chłopstwo zwiększyło swój stan posiadania ziemi i poprawiło swe położenie materialne. Znaczenie klasy robotniczej pozostawało dość ograniczone, gdyż nieliczne polskie ośrodki przemysłowe były zrujnowane, a część wykwalifikowanych robotników wielkoprzemysłowych zginęła w czasie wojny. Również inteligencja podczas wojny poniosła olbrzymie straty.

Jeżeli chodzi o ludność powojennej Polski, to w 1946 roku wynosiła 23,9 mln osób, co w porównaniu do 1938 roku oznaczało spadek o ponad 30%. Obie wielkości nie są jednak w pełni porównywalne ze względu na przesunięcie granic oraz migracje podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu. Oficjalny, ale niezbyt ścisły i zaniżony szacunek powojenny wykazywał, że w skutek bezpośrednich działań wojennych zginęło z rąk niemieckich 644 tys. osób w rezultacie terroru i eksterminacji hitlerowskiej zaś 5 384 tys. osób, czyli łącznie 6 028 tys. obywateli RP, w tym około 3 mln Żydów. Do liczby tej dodać należy około 1,5 mln żołnierzy i ludności cywilnej wymordowanej i wymarłej na skutek inwazji i okupacji ZSRR w latach 1939 – 1945. Zbliżałoby to ogólny szacunek do 7,5 mln ofiar. Precyzyjne ustalenie tej liczby jest dziś praktycznie niemożliwe ze względu na brak statystyk radzieckich, trudności oszacowania liczby Polaków przemieszczających się w różnych kierunkach, wymordowanych lub zmarłych w ZSRR, jak również trudności w ustaleniu losu obywateli RP narodowości innych niż polska i żydowska. Społeczeństwo polskie poniosło ponadto ogromne straty pośrednie związane ze spadkiem urodzeń, wzrostem zachorowań na choroby skracające przeciętne trwanie życia, a także zwiększenie liczby inwalidów. Straty biologiczne dotknęły znacznie bardziej ludność miejska niż wiejską. Wiązało się to z prawie całkowitym wymordowaniem ludności żydowskiej, która zamieszkiwała głównie miasta oraz z eksterminacją inteligencji. Na skutek celowej polityki obu okupantów straty wśród tej ostatniej grupy przewyższyły przeciętny odsetek strat, sięgając wśród adwokatów 58%, lekarzy 38%, profesorów i pracowników wyższych uczelni 28%. II wojna światowa była prawdziwą katastrofą biologiczną dla społeczeństwa polskiego.

W rezultacie bezprecedensowej w XX wieku wędrówek ludów przez ziemie polskie, obejmujących w latach 1944 - 1950 około 7 mln osób, Polska, choć pozbawiona pełnej suwerenności i niepodległości, stała się państwem jednolitym narodowościowo. Po zakończeniu powojennych migracji pozostało w nowych granicach około 100 tys. Białorusinów, ponad 150 tys. Ukraińców, a także około 10 tys. Litwinów. Pozostało tez około 200 tys. ludności niemieckiej. Ogółem mniejszości narodowe stanowiły prawdopodobnie 2% ludności nowej Polski. Z masakry hitlerowskiej ocalało na ziemiach polskich około 80 tys. Żydów. Dalsze kilkadziesiąt tysięcy przybyło z wojskiem i jako cywilni repatrianci ze wschodu. Byli to na ogół Żydzi silnie zasymilowani. Poczucie ogromnej krzywdy, oderwania od zniszczonego środowiska społecznego, połączone z pragnieniem rekompensaty za lata pogardy, sprzyjały aktywności politycznej wśród ludności żydowskiej, tym bardziej, iż duża część uratowanych Żydów bądź Polaków pochodzenia żydowskiego związana była z lewicą. Wiele wskazuje na to, że Stalin świadomie wykorzystał mniejszości, w tym Żydów, do narzucenia Polsce swej władzy. Stąd też nieliczna ludność żydowska odgrywała od początku dużą rolę w aparacie władzy komunistycznej.

Oddzielnym problemem była polska ludność autochtoniczna na Śląsku, Pomorzu, Kaszubach oraz na Warmii i Mazurach. Zarówno Armia Czerwona, jak i nowe władze polskie traktowały autochtonów na równi z Niemcami. Komunistyczną administrację obejmowali niewykwalifikowani przybysze nie rozumiejący Ślązaków, Kaszubów czy Mazurów i ich walki o zachowanie polskości. Błędy w polityce narodowościowej i szykany powodowały odchodzenie mieszkańców tych ziem od polskości.