Adam Naruszewicz

Adam Naruszewicz urodził się 20 października 1733 r. na Polesiu. Pochodzi z podupadłej rodziny magnackiej. Kształcił się w akademiach jezuickich, m.in. w Wilnie i w Lyonie. Przedstawiony królowi Stanisławowi Augustowi przez Adama Czartoryskiego szybko zyskał jego przychylność, a od roku 1770 związał się już ściśle z dworem królewskim i był stałym bywalcem m.in. Obiadów Czwartkowych. Od 1771 r. był redaktorem pierwszego czasopisma polskiego o charakterze literackim „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Pisał również utwory poetyckie, ale stanowią one tylko jedną z dziedzin jego twórczości. Na zlecenie króla na przykład opracował Historię narodu polskiego, obejmującą czasy do XIV w., potem kierował zespołem zbierającym materiał do historii Polski od XIV w. do czasów mu współczesnych. Angażował się w ważne sprawy ówczesnej Rzeczpospolitej. Osobiście uczestniczył w debatach sejmowych, w trudnych pertraktacjach z państwami ościennymi w kwestii rozbiorów. Juliusz Kleiner, XX-wieczny badacz i historyk literatury polskiej, nazwał Naruszewicza „pionierem demokracji antymagnackiej”.

W dorobku poetyckim Naruszewicza są ody, satyry, bajki i sielanki.

Najbardziej znane utwory to:

Do muz zamilkłych – oda okolicznościowa, będąca apelem do wszystkich twórców. Wzywa do literackiego uaktywnienia się w czasach trudnych, ale ważnych dla Polski.

Głos umarłych – oda patriotyczna, wiersz skierowany głównie przeciw możnowładcom. Naruszewicz potępia w nim chciwość, dumę i prywatę ludzi, od których zależał tak bardzo los kraju. W tonacji romantycznej żali się i ujawnia gorzką i bolesną prawdę o rodakach:

Stargawszy węzeł pokoju i zgody

Niegdyś w najwyższej władzy osadzony,

Rozbiegliście się, jako liche trzody,

Bez wodza, rządu, rady i obrony.

Chudy literat – to obok Redut jedna z najlepszych satyr Naruszewicza. W atmosferze poprzedzającej utworzenie Komisji Edukacji Narodowej poeta krytykuje nieuctwo szlachty i intelektualne zacofanie prowincji. Autor satyry wyśmiewa źródło zdobywania wiedzy przez szlachtę – tym źródłem są tylko kalendarze i herbarze czyli księgi z własnym rodowodem szlacheckim. Tym samym poddaje krytyce snobizm i umysłową zaściankowość polskiego szlachcica. Chudy literat ma formę dialogu przeciwstawnych sobie bohaterów – z jednej strony jest nim dość znany, ale ubogi księgarz, żyjący w nędzy „dziad” ze sklepikiem na Farskiej ulicy, z drugiej, anonimowy i bliżej nieznany szlachcic, który zjawia się w Warszawie „dla pewnej ze swym proboszczem rozprawy” i przy okazji chce kupić „dzieło w nowej modzie”. Przegląda proponowane przez księgarza książki, m.in. dzieła Tacyta, Kazania „na święta i wszystkie niedziele”, Przyjaźń patryjotyczną, Polskie dzieje, ale szlachcic wybiera „receptę do dryjakwi” (czyli przepis sporządzenia uniwersalnego leku ziołowego) i „kalendarz nowy”.

Reduty – satyra napisana w formie reportażu. Naruszewicz z sarkazmem i nieukrywaną goryczą opisuje uczestników zabawy, śpieszących na bal maskowy (reduta – to dawna nazwa publicznego balu maskowego). Rzecz dzieje się w Warszawie w 1774 r., czyli w okresie początków rozpadu państwa polskiego. Naruszewicz nie szczędzi więc słów krytyki, ale unika moralizowania. Prezentuje w utworze satyryczną rewię postaci – są tu karciarze, pijacy, rozweselona i beztroska młodzież, modne damy, bankruci, jednym słowem:

chciwość, przemoc bez kary, rozum bez sumienia.

Kończy utwór słowami pełnymi bólu:

gołoto obrzydła,

wyrwawszy polskim ptakom i ogon, i skrzydła.

Naruszewicz zmarł w Janowie Podlaskim 8 lipca 1796 roku.