Typ liryki
Wiersz Daremne żale należy do liryki pośredniej. Podmiot liryczny tak konstruuje świat przedstawiony, by móc ujawnić swoje zdanie na temat rzeczywistości. Czyni to na zasadzie dychotomii (dwudzielności, podziału), zestawiając przeszłość i przyszłość, nowość i tradycję, pokolenie współczesne mu i pokolenie przyszłe. Treść utworu stanowi pretekst do refleksji, które są związane z przeszłością, teraźniejszością i przyszłością.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiot liryczny nie ujawnia się nam wprost, ale jest świadkiem pewnych ważnych zjawisk i zmian, o których słuszności i nieuchronności mówi z pełnym przekonaniem. Najpierw zwraca uwagę, że nic, co minęło „Nie wróci do istnienia”. Wyraźnie zwraca się do ludzi mu współczesnych:
- Świat wam nie odda…
- Wy nie cofniecie…
W trzeciej strofie zastosował nakaz i ostrzeżenie:
Trzeba z żywymi naprzód iść; / Po życie sięgać nowe, / A nie w uwiędłych laurów liść / Z uporem stroić głowę.
Kończy swój wywód przekonaniem, że tego, co postąpiło do przodu ani biegnącego czasu, nie da się w żaden sposób zatrzymać:
Bezsilne gniewy, próżny żal! / Świat pójdzie swoją drogą.
Możemy wyczuć, że jest w podmiocie lirycznym sporo goryczy, sporo tęsknoty za tym, co przemija, a czego jest świadkiem, ale zdaje sobie sprawę, że świat pędzi w takim tempie, że żadna siła nie jest w stanie go zatrzymać. Podmiot liryczny, wobec współczesności, zajął postawę krytycznego dystansu, bo tylko patrząc z dystansu możemy lepiej pewne rzeczy zauważyć i bardziej obiektywnie je ocenić.
Sensy utworu
Adam Asnyk wychowany na literaturze romantycznej, nie był, jak wynika z wiersza, przeciwnikiem pozytywizmu. Wprawdzie możemy zaobserwować wyraźnie jego sentyment do przeszłości, ale jednocześnie też akceptację dla nieuchronności przemian i postępu. Podkreśla konieczność kroczenia z duchem czasu, budowanie nowego, lepszego świata. Mądry jest ten człowiek, który umie zaakceptować przemiany i zwrócić się ku temu, co nowe, a nie:
W uwiędłych laurów liść / Z uporem stroić głowę,
bo każdy z nas musi mieć świadomość, że jeżeli chce zdążyć razem z innymi, to nie może opóźniać się w marszu po nowe, bo możemy pozostać osamotnieni, zgorzkniali w swym żalu i gniewie, a świat szybko obok nas przebiegnie „swoją drogą”.
Budowa i język utworu
Wiersz zbudowany jest z czterech strof czterowersowych, w których pierwszy i trzeci wers liczą po osiem sylab, a drugi i czwarty po siedem. Wersy rymują się krzyżowo: ab ab, przy czym rymy aa to rymy męskie, a rymy bb to rymy żeńskie.
Język utworu jest jasny, zrozumiały, komunikatywny. Środki artystyczne, za pomocą których oddaje swoje refleksje:
- epitety, np.
daremne żale, próżny trud, bezsilne złorzeczenia, zniknionych mar, życie nowe, uwiędłych liści;
- przenośnie, np.
- wy nie cofniecie życia fal
- Nie zdoła ogień ani miecz powstrzymać myśli w biegu
- peryfraza (omówienie), np.
- Trzeba z żywymi naprzód iść (z innymi ludźmi) ;
- świat pójdzie swoją drogą (świat-ludzie);
- personifikacja (uosobienie): „świat pójdzie”;
- wykrzyknienia:
- Bezsilne złorzeczenia!
- Bezsilne gniewy, próżny żal!
Kontynuacje i nawiązania
Utwory propagujące konieczność przemian to m. in. :
- Bolesław Prus, Lalka;
- Stanisław Przybyszewski, Confiteor;
- Leopold Staff, Kowal;
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni; Doktor Piotr; Przedwiośnie;
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szewcy;
- Witold Gombrowicz, Ferdydurke;
- Franz Kafka, Proces;
- Julian Tuwim, Kwiaty polskie;
- Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament;
- Czesław Miłosz, Traktat moralny; Zniewolony umysł;
- George Orwell, Folwark zwierzęcy;
- Tadeusz Konwicki, Mała Apokalipsa; Sennik współczesny.
Bibliografia przedmiotowa
- M. Szypowska, Asnyk znany i nieznany, Warszawa 1971.
- Poezja polska od romantyzmu do dwudziestolecia międzywojennego. Interpretacje, red. A. Kowalczykowa, Warszawa 2000.