Przypowieści - Gatunek literacki

Przypowieść, parabola – z języka greckiego „parabolé” to „zestawianie obok siebie”, porównaj łac. „parabole”. Jest to gatunek korzeniami sięgający starożytności greckiej i rzymskiej. Wystarczy przypomnieć tu Arystotelesa, Sokratesa, Kwintyliana. Przypowieść jest również jednym z najpopularniejszych gatunków biblijnych, ale jako taki różni się zasadniczo od gatunku antycznego. Parabola wywodząca się z antyku opiera się przede wszystkim na logice, rodzi się z logicznego rozumowania starożytnych. Ta biblijna natomiast ze wzorca semickiego. Semici to grupy ludności żyjące w południowo-zachodniej Azji, mówiące językami semickimi. Dziś głównie reprezentowani są przez Żydów i Arabów, a w starożytności także przez Babilończyków, Asyryjczyków, Aramejczyków, Kanaanitów i Fenicjan. Według legendy biblijnej protoplastą Semitów był syn Noego, Szēm (Sem). Sedno przypowieści biblijnej tkwi w porównaniu dwóch składników, z których pierwszy jest obrazkiem wziętym z życia codziennego, natomiast drugi nie jest dostępny zmysłom. Widać to w biblijnych słowach: „Podobne jest królestwo niebieskie do…” Parabola należy do literatury moralistyczno-dydaktycznej. W swej budowie przypowieść jest dość prosta – brak charakterystyk postaci, opisów realiów, schematyczna fabuła. Taka konstrukcja ma służyć przede wszystkim odczytaniu sensów wyższych, czyli alegorycznych lub symbolicznych. Wszystkie postaci i wydarzenia są „nosicielami” prawd uniwersalnych, etycznych. Należy dodać, że fabuła choć schematyczna, jest jak najbardziej prawdopodobna, by odbiorca mógł zrozumieć np.: tajemnice Królestwa Bożego. W Ewangeliach można doliczysz się aż czterdziestu przypowieści. Kazimierz Bukowski dokonuje następującego podziału przypowieści biblijnych:

• Rozwinięte porównania – Królestwo Niebieskie porównane do ziarna gorczycy
• Rozwinięte symbole – zaginiona owca
• Alegorie – przypowieść o kąkolu (alegoria zła)
• Przypowieści mieszane, porównania, metafory – przypowieść o dziesięciu pannach, przypowieść o synu marnotrawnym
• Opowiadania przypowieściowe – nieurodzajne drzewo figowe
• Przykłady przypowieściowe – miłosierny Samarytanin, ubogi Łazarz.

Alegoria – greckie słowo „allēgoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”. Alegoria to, jak podaje Słownik terminów literackich, mniej lub bardziej rozwinięty składnik świata przedstawionego utworu, np.: motyw, postać, fabuła, który poza wprost wysłowionym znaczeniem konkretnym przekazuje ustalone przez tradycję znaczenie ogólniejsze, bardziej abstrakcyjne. Alegoria jest obrazowym, ale skonwencjonalizowanym, umownym i jednoznacznym odpowiednikiem jakiegoś pojęcia z dziedziny moralności, religii, sztuki, czy przypadków ludzkiego życia. Obrazy alegoryczne korzeniami sięgają starożytności, ale szczególną rolę odegrały w średniowieczu. Łączy się to z rozwojem literatury dydaktyczno-moralizatorskiej. Do najpopularniejszych gatunków sięgających do alegorii należą: przypowieść, bajka, moralitet. Wiele znanych obrazów poetyckich to alegorie, np.: statek na wzburzonym morzu jest alegorią zagrożonego państwa, kobieta z przepaską na oczach i wagą w ręku to sprawiedliwość.

Symbol – greckie słowo „sýmbolon” tłumaczy się jako „znak rozpoznawczy”. Jest to pojedynczy motyw lub układ motywów, np.: postać, krajobraz, zdarzenie, wątek, cały świat przedstawiony, który występuje w dziele jako znak treści głęboko ukrytych. Do owych treści czytelnik, odbiorca musi sam dotrzeć, jeżeli pragnie uchwycić sens tego, co czyta.

Różnica między alegorią a symbolem – w alegorii związek między obrazem a znaczeniem jest konwencjonalnie ustalony, symbol natomiast ma charakter indywidualny i nigdy nie jest do końca określony i wyjaśniony. Krótko mówiąc, alegoria jest jednoznaczna, podlega wyłącznie jednej interpretacji, a jej odczytanie wymaga od czytelnika erudycji i znajomości reguł odczytywania. Symbol natomiast jest wieloznaczny, daje możliwość równoprawnym odczytaniom, ale jego sens i tak nigdy nie jest do końca jasny. Dlatego też mówi się często, że symbol nosi znamiona zagadki i to takiej zagadki, której nie sposób rozwiązać.