Jan Chryzostom Pasek

Jan Chryzostom Pasek urodził się około roku 1636 w okolicach Rawy Mazowieckiej, w rodzinie drobnoszlacheckiej. Jest najwybitniejszym pamiętnikarzem doby baroku. Reprezentuje w polskiej literaturze tzw. nurt sarmacki. Uczył się w kolegium jezuickim w Rawie Mazowieckiej. W szkole, oprócz obowiązujących wtedy przedmiotów, uczył się też łaciny i retoryki, czego wpływy wyraźnie widać w jego Pamiętnikach, które zajmują jedno z głównych miejsc w dorobku piśmiennictwa wieku XVII. W latach 1656-1667 uczestniczył w wojnie przeciw Rakoczemu, Szwedom i Moskwie. Jego dowódcą był Stefan Czarniecki. W czasie rebelii Jerzego Lubomirskiego opowiedział się jako zwolennik króla Jana Kazimierza. Uczestniczył poza tym w bitwie pod Mątwami w 1666 roku. W roku 1667 ożenił się i osiadł na wsi koło Krakowa, gdzie zajmował się prowadzeniem majątku, ale też uczestniczył w życiu politycznym, pełniąc funkcję ziemskiego komornika. Z natury był awanturnikiem, zawadiaką, paliwodą i pieniaczem, typowym warchołem szlacheckim, stąd jego liczne procesy z sąsiadami. Był pięciokrotnie skazywany na banicję (wygnanie), a nawet w 1700 roku został skazany na infamię (utratę czci i niesławę; pozbawiono go też ochrony prawnej).

Swoje wojenne przygody i karierę szlachcica-ziemianina opisał pod koniec życia w Pamiętnikach, ale ponieważ brakuje pierwszej części rękopisu, trudno określić dokładny rok powstania dzieła. Przyjmuje się umownie, że Pamiętniki powstały w latach 1690-1695. Są one dziełem niejednolitym, ponieważ odnajdujemy w utworze cechy diariusza historycznego, pamiętnika, gawędy, raptularza (raptularz-dziennik wydarzeń, brulion, notatnik). Rękopis po raz pierwszy został wydany drukiem w 1836 roku w Poznaniu i utwór ten od razu zyskał popularność i rozgłos. Pamiętniki dzielą się na dwie części. Pierwsza obejmuje lata 1656-1666 i opisuje wojenne przygody autora. Druga stanowi zapis wydarzeń, które miały miejsce w latach 1667-1688, kiedy Pasek był zwykłym obywatelem, ziemianinem. I tu zapisy urywają się. Dzieło Paska jest jednym z wielu tego typu utworów, ponieważ w okresie baroku panowała swoista moda na pisanie pamiętników. Pamiętniki w ogóle są cennym źródłem informacji, aby poznać obyczajowość i mentalność właściwą ówczesnemu społeczeństwu, bez względu na to, czy spisywali je wodzowie, politycy (Stanisław Żółkiewski, Jakub Sobieski)), czy też zwykli szlachcice, do których zaliczał się Pasek. Takie utwory, jakim są Pamiętniki J. Ch. Paska, dały początek kronikom rodowym. Jan Tomkowski, współczesny literaturoznawca, którego przedmiotem badań jest literatura XIX i XX wieku, napisał o dziele Paska:

„Ślady recepcji Pamiętników odnaleźć można m. in. u Słowackiego, Mickiewicza, Krasińskiego, Kraszewskiego i – przede wszystkim – Sienkiewicza w Trylogii. Do Pamiętników nawiązuje niejednokrotnie Gombrowicz”,

co świadczy, że nadal stanowią one ważne źródło informacji i przykład sztuki pamiętnikarskiej.

Jan Chryzostom Pasek zmarł w 1701 roku w Niedzieliskach.