Mikołaj Rej

Mikołaj Rej z Nagłowic, pseud. Ambroży Korczbok Rożek, urodzony 4 lutego 1505 w Żurawnie, zmarł najprawdopodobniej w 1569 w Rejowcu. Życie Mikołaja Reja znamy dzięki biografii napisanej przez A. Trzecieskiego (niektórzy badacze uważają, że przez samego Reja), a dodanej do Zwierciadła. Rej urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej na Podolu. Odebrał jednak dość kiepskie wykształcenie, ponieważ żadnej szkoły tak naprawdę nie ukończył (Skalmierz, Lwów, a potem Akademia Krakowska) i w ogóle nie miał ochoty do nauki. Najwięcej nauczył się na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, którego sekretarzem potem został. W pewnym momencie życia zetknął się z poglądami reformacji, co zaowocowało przejściem na luteranizm, a potem na kalwinizm. Wtedy też rozpoczął propagowanie idei reformacyjnych i działał na rzecz Kościoła. Oprócz tego Rej był kilkakrotnie posłem na sejm, walczył o ograniczenie praw magnaterii i kleru oraz utrzymywał bardzo dobre stosunki z dworami Jagiellonów. Zwyczajowo mówi się o Reju, iż był „ojcem literatury polskiej”, ponieważ wsławił się jako jeden z pierwszych pisarzy tworzących w języku polskim („A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”) i człowiekiem, który, jak pisze Julian Krzyżanowski, przez trzydzieści lat konsekwentnie realizował swój program literacki i polityczny.

Do najważniejszych utworów należą:

Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem

Tu Rej posłużył się znaną od czasów platońskich formą dialogu, by w ostry sposób pokazać konflikty między szlachtą, chłopstwem a klerem. Utwór jest satyrą społeczną i religijną. Klerowi Rej zarzuca przede wszystkim materializm, lenistwo, nieuctwo, chciwość, a szlachcie dążenie do „szybkich majątków” i wykorzystywanie chłopstwa. Całość najlepiej podsumowuje Wójt:

„Ksiądz pana wini, pan księdza, / A nam prostym zewsząd nędza…”

Dialog ma przede wszystkim charakter realistyczny i pokazuje talent krytyczny Reja.

Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego

Utwór ten jest przeróbką utworu Zodiacus vitae (Zwierzyniec Niebieski życia) włoskiego humanisty i wolnomyśliciela Palingeniusa. Tekst włoski podzielony był na dwanaście rozdziałów, zgodnie ze znakami zodiaku. Rej zmienił znaki zodiaku na filozofów, a główny bohater Wizerunku… chodzi od jednego filozofa (np.: Epikura, Platona, Sokratesa) do drugiego i poszukuje prawdy życiowej.

Żywot człowieka poczciwego

Tu Rej daje wykładnię swoich poglądów na temat życia szlachcica-ziemianina. Życie człowieka dzieli Rej na trzy etapy (młodość, wiek dojrzały i starość) i wskazuje wszystkie pożytki, które może osiągnąć, żyjąc w zgodzie z naturą. Szczególny nacisk kładzie na wychowanie dzieci i młodzieży, wpajanie zasad moralnych, podtrzymywanie sprawności fizycznej. Szlachcic-ziemianin natomiast powinien dbać o swoje gospodarstwo, dbać o chłopów pracujących na jego ziemiach, nie stosować przemocy, kochać ludzi i szanować naturę, czyli żyć z nią w zgodzie.

Kupiec

Gatunkowo utwór ten jest moralitetem pisanym w duchu luterańskim. Główny bohater staje na Sądzie Bożym i zdaje relację ze swojego życia. Inspiracją był tu łaciński tekst Seu Iudicium.

Żywot Józefa

Jest to dramat zakorzeniony w średniowiecznych gatunkach: moralitetu i misterium. Treść utworu odnosi się do starotestamentowej historii Józefa, sprzedanego przez swoich braci do Egiptu.

Postylla

Jest to niezwykle popularny zbiór kazań, w których daje Rej wyraz poglądom religijnym, reformatorskim, karcąc jednocześnie kościół rzymskokatolicki, m.in. za sprzedawanie odpustów.