Motyw antyutopii - Motyw antyutopii w literaturze

Osiągnięcia nauki i cywilizacji pomagają człowiekowi zdobyć kontrolę nad naturą. Henry Ford tworzy system oparty na zasadzie: jeśli nie można stworzyć idealnego państwa, trzeba stworzyć idealnego obywatela. W tym celu ludzie nie rodzą się, a są „fabrykowani”, są indoktrynowani przez zabieg hypnopedii (programowanie umysłu we śnie), nie ma ośrodków kultury, za to podaje się im narkotyk o nazwie somma i „kino czuciowe”. Jak w każdym państwie o takim charakterze pojawiają się jednak jednostki, które się buntują, np. Savage (wychowany w rezerwacie). Ta straszliwa wizja świata przestrzega przed zbytnią fascynacją nauką i uprzedmiotowieniem człowieka.

George Orwell Folwark zwierzęcy

Zwierzęta niezadowolone z rządów właściciela, który zresztą niewiele się interesuje swoim gospodarstwem, postanawiają się zbuntować. Przewrót dokonuje się w blasku demokratycznych haseł, które zwierzęta wywieszą na ścianie stodoły. Szybko jednak hasła zostaną zamienione na dekrety Napoleona, a spośród zwierząt wyłoni się nowa elita. Świnie przejmą władzę, a życie pozostałych zwierząt zamieni się w piekło. Pojawi się tu typowy dla tego rodzaju literatury motyw czystek, które doprowadzą do eliminacji rzekomych wrogów ustroju. Najważniejsze hasło rewolucji „Wszystkie zwierzęta są równe” zostanie zastąpione przez „Wszystkie zwierzęta są równe. Ale niektóre zwierzęta są równiejsze od innych.” Jest to powieść przedstawiająca typowe mechanizmy formowania się totalitarnego państwa. Nie da się stworzyć idealnego świata, bo silniejsze okazują się takie namiętności, jak niechęć do dzielenia się z innymi, żądza władzy czy potrzeba dominacji.

Powieść przedstawia proces tworzenia systemów totalitarnych. Jej bohaterowie to mali chłopcy, rozbitkowie samolotu. Na bezludnej wyspie postanawiają ustalić własne prawa, wybierają Ralfa na swojego przywódcę. Szybko jednak silniejsi chłopcy zaczynają dominować w grupie, przewodzi im Jack, który imponują swoją siłą i odwagą. To on zachęca do krwawego polowania – najpierw na świnie, potem na co bardziej bezbronnych kolegów. Nie kierują się zdrowym rozsądkiem, a jedynie namiętnościami. Rządy demokratyczne ustępują rządom totalitarnym.

Józef Mackiewicz Droga donikąd

W powieści widoczna jest konfrontacja dwóch rzeczywistości – litewskiej i sowieckiej (książka jest bowiem obrazem przedstawiającym Litwę pod okupację sowiecką). Widoczny jest proces stopniowego ograniczania praw ludności. Przyjeżdżający na wiece mówcy stosując populistyczne hasła, obiecują ludności zniesienie wszelkich ograniczeń. Rzeczywistość jest jednak inna, w sklepach wszystkiego zaczyna brakować. Przyszłość jest jednak nieuchronna. Przeciwnicy ustroju zostają eliminowani, a wśród społeczeństwa panuje strach i zniechęcenie. Jak jednak w każdej tego typu powieści są jednostki, które demaskują władzę. Główny bohater, Paweł – przedwojenny dziennikarz – ucieka pod koniec powieści, choć tak naprawdę nie ma dokąd. Jednostka nic nie znaczy wobec rozbudowanego aparatu policyjnego.

W wierszu zostaje przedstawiona wyspa, „na której wszystko się wyjaśnia”. Jednak wyspa jest bezludna. Na piasku widać ślady stóp. Ludzie uciekają z wyspy, bo wolą zatopić się w głębi niejasności, domysłów, pytań. Pociąga ich „życie nie do pojęcia”. Człowiek jest stworzony do tego, aby błądzić i nieustannie szukać swojej drogi, pytając o sens własnej egzystencji. Ocean, do którego prowadzą kroki w przeciwieństwie do wyspy jest ogromny, tajemniczy i nieodgadniony, nigdy nie wiadomo dokąd poniosą fale. Wiersz pokazuje, że nawet utopia może stać się antyutopią.

Inne przykłady literackie:

• Jonathan Swift, Podróże Guliwera (żadna z odwiedzanych przez Guliwera krain nie jest doskonała),
• Herbert George Wells, Wojna światów (Marsjanie chcą „okaleczyć” ludzkość, która stoi na niższym poziomie cywilizacyjnym),
• Jewgienij Zamiatin, My (uczucia są zabronione, brak indywidualizmu, ludzie są numerami, nie mają imion),
• Stefan Żeromski, Przedwiośnie (rewolucja w Baku nie wyłania nowego świata),
• Vladimir Nabokov, Zaproszenie na egzekucję, (sztuczny świat, w którym trzeba być przezroczystym),
• Ray Bradbury, Kroniki marsjańskie (podbój i narzucanie niższej kultury Marsjanom, żądza władzy),
• Aleksander Sołżenicyn, Archipelag Gułag (wszechpanujące zło),
• Stanisław Grochowiak, Utopia (sztuczność idealistycznego świata),
• Marek Hłasko, Ósmy dzień tygodnia (świat jest ponury, brak perspektyw na przyszłość),
• Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata (zabijanie indywidualizmu).