Motyw biedy - Motyw biedy w literaturze

Karol Dickens, Opowieść wigilijna

Motyw biedy pojawia się kilkakrotnie w tej powieści. Scrooge jest człowiekiem o zatwardziałym sercu. Nie zna litości. Już na początku książki odmawia kwestarzom datku na biednych. Potem okazuje się jednak, że dzieciństwo skąpca nie było kolorowe. Jako młody chłopiec spędzał samotne wieczory w ponurej, nie dogrzewanej izbie szkoły. Być może to sprawiło, że stał się nieczuły na niedolę innych. Jego zachowanie powoduje, że nie nawiązuje żadnych kontaktów międzyludzkich. Nie wie nawet, że syn jego wspólnika jest ciężko chory. Bob Cratchit mieszka na przedmieściach miasta wraz z rodziną. Scrooge obserwuje ich podczas Wigilii. Są biedni,

[…] ich obuwie straciło dawno własność nieprzepuszczania wody, ich odzież była porządnie wyszarzała; dzieci wyglądały nędznie […]

ale są szczęśliwi i kochają się nawzajem. Przesłanie zdaje się mówić, że nie pieniądze są najważniejsze, lecz uczucia i związki międzyludzkie.

Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara

Petersburg jawi się jako miasto brudu i nędzy. Trudna sytuacja materialna staje się jedną z przyczyn zbrodni popełnionej przez Rodiona Romanowicza Raskolnikowa. Nie może kontynuować studiów, zalega z opłatami za mieszkanie, po kilka dni nic nie je. To budzi w nim bunt przeciw nierównościom społecznym. Całkowicie inną postawę reprezentuje Sonia, która zostaje prostytutką, aby zapewnić byt swoim rodzicom i rodzeństwu. Z pełną pokorą przyjmuje istniejący porządek społeczny, nie obwinia nikogo za taką sytuację. Niski status społeczny naraża ją na przykre sytuacje (Łużyn wkłada jej banknot do kieszeni, potem oskarża o kradzież).

Emil Zola, Germinal

W konwencji naturalistycznej zostaje ukazane życie rodziny Maheu. Żyją oni w miasteczku, utrzymującym się z niemal niewolniczej pracy w kopalni. Nie tylko dorośli, ale i dzieci pracowali za niewielkie wynagrodzenie. Po kilku latach chorowali na pylicę lub inne choroby, często zdarzały się wypadki. Ludzie, żyjąc w skrajnej nędzy, tracą wszelkie pohamowania, ulegają najprymitywniejszym odruchom i właściwie do nich sprowadza się ich egzystencja. Wskutek kryzysu ekonomicznego niskie zarobki zostają jeszcze bardziej zmniejszone. Wizja głodu doprowadza do buntu, którego punktem kulminacyjnym jest zemsta kobiet na sklepikarzu. Obraz nędzy w tej powieści jest niezwykle porażający.

Motyw biedy pojawia się we wspomnieniach młodości Wokulskiego, gdy jako subiekt w winiarni Hopfera za dnia posługiwał gościom, a w nocy uczył się. Te lata biedy połączonej z marzeniami o lepszym losie, sprawiły, że w dorosłym życiu stara się pomagać innym, np. pomoc udzielona Wysockiemu, który nie miałby za co wyżywić rodziny. Ta realistyczna powieść, ukazująca życie Warszawy, nie może obyć się bez opisów biedniejszych warstw miasta. Nędza jest przedstawiona w obrazie Powiśla:

Oto miniatura kraju - myślał - w którym wszystko dąży do spodlenia i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące zdobyć się na sprzęty otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć. Tu nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, ażeby ją spętać i zużyć w pustej walce – o nic.

Z ubóstwem spotykamy się też w domu pani Heleny Stawskiej, która dużo pracuje, aby utrzymać siebie i swoją córkę. Smutny widok przedstawia mieszkanie studentów medycyny, którzy w dość humorystycznej scenie, przedstawiają warunki ekonomiczne ówczesnej inteligencji.

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni

Doktor Judym dzięki pomocy ciotki wyszedł z biedy i mógł ukończyć studia. Jednak całkiem inna sytuacja spotkała jego brata – Wiktora, który musi ciężko pracować, podobnie jak jego żona (sugestywne opisy mieszkań przy ulicy Ciepłej i Krochmalnej). Mimo że obydwoje pracują, żyją bardzo skromnie. Judym chce poświęcić się dla biednych. Jego odczyt o higienie wśród najniższych warstw nie znajduje zwolenników wśród środowiska warszawskich lekarzy. Samotnie próbuje rozpocząć realizację swoich zamierzeń, okazuje się, że bez bogatych klientów sam może popaść w nędzę. Walkę w imieniu swoich ideałów próbuje też podjąć w Cisach, gdy spostrzega, że stworzenie odpowiednich warunków dla kuracjuszy odbywa się kosztem zdrowia mieszkańców okolicznej wioski. W Cisach również podejmie klęskę i będzie musiał szukać szczęścia w Zagłębiu, gdzie brud i brak higieny widzi na każdym kroku.

Inne przykłady literackie:

• Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot (ubóstwo ojca Goriot), Stracone złudzenia (motyw biedy na początku kariery młodego Sordi)
• Wiktor Hugo, Nędznicy (postać Fantyny, obraz fabryki)
• Eliza Orzeszkowa, Marta (bieda doprowadza do śmierci Marty)
• Zofia Nałkowska, Granica (trudna sytuacja robotników, Bogutówny, Jasi Gołąbskiej, Franciszka Borbockiego)
• Stefan Żeromski, Siłaczka (ubóstwo, w jakim żyła Stasia Bozowska), Doktor Piotr (wyzysk ubogich), Syzyfowe prace (postać Andrzeja Radka), Przedwiośnie (głód i nędza w Baku, w Chłodku, trudne warunki przyczyną wystąpień w Warszawie),
• Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant (bieda na wsi), Szkice węglem (bieda wśród chłopów)
• Bolesław Prus, Antek (bieda na wsi), Powracająca fala (bieda wśród robotników, wyzysk), Placówka (bieda na wsi), Faraon (bieda wśród chłopów)
• Józef Mackiewicz, Droga donikąd (brak podstawowych artykułów w sklepach, niskie zarobki)