Motyw domu - Motyw domu w literaturze

Jan Kochanowski Na dom w Czarnolesie

Renesansowy wieszcz we fraszce przywołuje Boga jako stróża i opiekuna domowego ogniska, Tego, który daje błogosławieństwo oraz zapewnia bezpieczny i spokojny żywot. Podmiot liryczny nie przywiązuje wagi do materialnego dostatku, większą wartość stanowi dla niego to, by miejsce, w którym mieszka, pełne było ciepła i przechowywane w nim były rodowe tradycje, a mieszkańcy cieszyli się dobrym zdrowiem i szacunkiem sąsiadów. Dom u Kochanowskiego jawi się jako ostoja spokoju i istotnych dla człowieka wartości. Nie bez znaczenia pozostaje tu tytuł utworu – mowa jest bowiem nie o domu jakimkolwiek, lecz własnym – czarnoleskim, ukochanym, gdzie poeta chroni się przed światem.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

W epopei przedstawiony został więcej niż jeden dom, mamy bowiem tu zarówno obraz dworku w Soplicowie, jak i zamku Horeszków. Te dwa wizerunki różnią się od siebie w sposób znaczący. Dwór szlachecki jest zadbany, widać tam rękę pracowitego i zaangażowanego gospodarza, który opiekuje się obejściem podczas nieobecności właściciela. Już na pierwszy rzut oka można się domyślać niezwykłej przysłowiowej gościnności mieszkańców:

I widać z liczby kopic, co wzdłuż i wszerz smugów

Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów

Orzących wcześnie łany ogromne ugoru,

Czarnoziemne, zapewne należne do dworu,

Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek:

Że w tym domu dostatek mieszka i porządek.

Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza,

Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza.

Wnętrze domu urządzone jest również bardzo schludnie, a przy tym mnóstwo tam rodzinnych pamiątek i obrazów przedstawiających polskich bohaterów narodowych czasów zaborów. Kultywuje się tu również tradycję wspólnych biesiad przy stole. Tu obowiązują i rzeczywiście przestrzegane są zasady pierwszeństwa i grzeczności.

Zupełnie inaczej przedstawiony jest zamek Horeszków. Nieuregulowanie spraw spadkowych i niezgodność wśród kandydatów na prawowitych właścicieli spowodowała, że miejsce to jest zaniedbane, brak tu ciepła, panuje atmosfera grozy, tajemniczości, budowla przypomina raczej zamek z powieści gotyckiej niż rodzinną posiadłość.

Jan Kasprowicz Sonety z chałupy

To cykl 40 utworów, który określić by można mianem monografii polskiej wsi schyłku XIX wieku. Wieś i jej domostwa opisane są tu niezwykle naturalistycznie, widzimy więc chylące się płoty, kępy rosnącego piołunu, wierzby i chude krowy w pobliżu obejść. Nie jest to liryka wyłącznie opisowa, spotykamy więc tutaj i mieszkańców wiejskich chałup. Przykładem może być kobieta, skądinąd posiadająca wcześniej niewielki mająteczek, która zubożała niestety wskutek suszy, nieurodzaju, wreszcie – śmierci gospodarza, jej męża. Jest chłop, któremu, gdy zachorował, nikt nie był w stanie pomóc, gdyż nie miał on pieniędzy na opłacenie lekarza. Jest i ambitny wieśniak, chcący za wszelką cenę, nawet mimo wyrzeczeń, zdobyć wykształcenie. Niezdrowy styl życia spowodował jednak u niego śmierć.

Chałupa u Kasprowicza nie jest więc synonimem ciepłego polskiego chłopskiego domu, lecz oznacza biedę i skłania do refleksji na temat niesprawiedliwości społecznej.

Kornel Makuszyński Złamany miecz

Bohaterem jest nastoletni chłopiec, który nagle dowiaduje się o otrzymanym spadku w postaci starego rodzinnego domu. Jak się okazuje, młody człowiek nic nie wiedział o rodzinie, po której ten spadek odziedziczył. Nagle zaczyna się zastanawiać nad tym, skąd wywodzą się jego korzenie, jaką wartość ma dla niego rodzina. Odkrywa, że jednak w głębi duszy zaczyna czuć się związany z tajemniczym domem, jego historią i tradycjami. Czuje dumę z tego, że posiada korzenie, miejsce, z którym może identyfikować się jego rodzina wiele pokoleń wstecz.

Czesław Miłosz Dolina Issy

Noblista w utworze odwołuje się do czasów swojego dzieciństwa, opisuje małą ojczyznę (w tym także i swój dom), do której wciąż w myślach powraca z nostalgią. Dom i jego okolice poeta postrzega jako coś, co w niesamowicie tajemniczy sposób, a zarazem bardzo naturalnie ukształtowało jego tożsamość.

Inne przykłady literackie:

• Mitologia (bogini ogniska domowego – Hestia/Westa i jej kapłanki);
• Homer Odyseja (wędrówka do domu na Itace);
• Wergiliusz Eneida (wędrówka Eneasza do domu);
• Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego (dom jako ostoja szlachectwa i dobrych manier);
• Molier Skąpiec (dom urządzony i prowadzony skromnie mimo ogromnego majątku);
• Gabriela Zapolska Moralność pani Dulskiej (dom rządzony przez fałszywą i dominującą kobietę);
• Władysław Stanisław Reymont Chłopi (dom jako ośrodek życia rodzinnego);
• Stefan Żeromski Przedwiośnie (szklane domy), Ludzie bezdomni (bezdomność dosłowna i symboliczna);
• Bolesław Leśmian Odjazd (pożegnanie z domem);
• Maria Dąbrowska Uśmiech dzieciństwa (dom jako skarbiec relikwii dzieciństwa);
• Małgorzata Musierowicz Jeżycjada (ciepły, tzw. otwarty dom).