Motyw duchów - Motyw duchów w literaturze

Biblia

W tej Księdze pojęcie duch używane jest trojako – w znaczeniu Istoty Najwyższej – Boga Ojca oraz Ducha Bożego, jako określenie niższych istot duchowych, a także w odniesieniu do wnętrza ludzkiego, potocznie utożsamianego z duszą. Już w Starym Testamencie czytamy, że przy stworzeniu świata „Duch Boży unosił się nad wodami”. Był on tym samym siłą sprawczą o charakterze osobowym. To Boskie tchnienie spowodowało, że i człowiek ma ducha, który Bogiem nie jest, ale pozwala się do Stwórcy odnosić. W Apokalipsie św. Jana z kolei pojawia się fragment mówiący o tym, że przy końcu świata Chrystusowi będą składać hołd wszelkie istoty ziemskie, podziemne i niebieskie, a więc także i duchowe.

Adam Mickiewicz Romantyczność

Polski wieszcz w tej balladzie wprowadza postać zmarłego chłopca, który ukazuje się oczom zakochanej dziewczyny. Widzowie obserwujący to wydarzenie dzielą się na dwie grupy – takich, którzy wierzą w możliwość pojawienia się ducha, i tych, co nie dadzą wiary niczemu, czego wpierw nie będą w stanie zbadać i dotknąć. Mickiewicz tu wykorzystuje motyw ducha do zakwestionowania wyższości „szkiełka i oka” nad poznaniem intuicyjnym.

Juliusz Słowacki Król-Duch

W tym poemacie historiozoficznym tytułowy bohater przemierza losy Polski i Rusi, przybierając ciała poszczególnych władców. Posiada moc nieograniczoną, panuje nad światem, może wydawać nawet wyroki, sprowadzać kataklizmy, by te stały się szansą przebudzenia narodu. Dzieje ducha to rozgrywająca się w literackim tu i teraz historia, która w realnym świecie jest już czymś, co zakończyło się wieki temu, lecz wciąż może owocować nową refleksją.

Stanisław Wyspiański Wesele

Dramat z elementami wizyjno-symbolicznymi, w którym pojawiające się duchy stają się personifikacją przekonań, marzeń i obaw realnych postaci. I tak Chochoł objawia weselnikom ich własne osobiste demony – lęki, przed którymi chcą uciec. Zjawia się Widmo, będące upiorem zmarłego ukochanego Marysi. Stańczyk z kolei to personifikacja wyrzutów sumienia Dziennikarza, sam zaś posiada zdrowy dystans do polityki i wszelkich spraw państwowych. Wcielenie historycznego błazna demaskuje słabość charakteru bohatera, który, choć pełni odpowiedzialną społeczną funkcję, ma problemy z własną tożsamością. Kolejnym widmowym wcieleniem historycznej postaci – Franciszka Ksawerego Branickiego – jest Hetman. Pojawia się jako reprezentacja poglądów polskiej szlachty na mezalians poety. Kolejna personifikacja w postaci ducha to Rycerz Czarny (Zawisza). Reprezentuje on cechy wchodzące w skład rycerskiego etosu, a jednocześnie ukazuje Poecie, jak dawne polskie mity odlegle są od rzeczywistości i jak jego poezja Poety nie odpowiada na wyzwania czasów, w których żyje. Z kolei Upiór domaga się sprawiedliwości w relacjach chłopi – szlachta. Legendarny Wernyhora zaś próbuje wzbudzić ducha narodowego i zorganizować powstanie, nie wszyscy jednak rozumieją jego słowa.

Charles Dickens Opowieść wigilijna

W samotną wigilijną noc skąpiec Ebenezer Scrooge widzi ducha swego zmarłego wspólnika, który pragnie go przestrzec przed sknerstwem krzywdzącym drugiego człowieka. Ebenezer nie chce dać wiary słowom zjawy, do zmiany sposobu postrzegania tej sytuacji zmusza go dopiero obecność trzech duchów, z których każdy jest duchem innych świąt Bożego Narodzenia – przeszłych, obecnych i przyszłych. W końcu Ebenezer tak jest przerażony sugestywną wizją samotnej śmierci, zaprezentowaną przez duchy, że rezygnuje ze skąpstwa i największą wartością w swoim życiu czyni drugiego człowieka.

Inne przykłady literackie:

• William Szekspir Hamlet (duch zmarłego ojca), Makbet (duchy zamordowanych), Burza (duch Ariel uratowany z uwięzienia na drzewie);
• Adam Mickiewicz Upiór (samobójca jako duch wracający na ziemię), Dziady (wywoływanie duchów zmarłych);
• Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia (Dziewica – personifikacja ducha poezji);
• Gaston Leroux Upiór w operze (upiór nawiedzający solistkę);
• Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata (Behemot, Korowiow, Asasello, Woland – zjawy i demony);
• Gabriel Garcia Marquez Sto lat samotności (duchy snujące się po domu Buendiów).