Motyw nocy - Motyw nocy w literaturze

William Szekspir Sen nocy letniej

Komedia Szekspira usytuowana została w realiach baśniowych. Oto czworo młodych ludzi (Hermia i jej ukochany Lizander oraz Demetriusz przeznaczony na męża dla Hermii i Helena, zakochana w Demetriuszu), buntując się wobec sprzeciwu rodziców na ślub Hermii z Lizanderem, ucieka do lasu. Tam w historię młodych wplatają się jeszcze elfy: król i królowa oraz Puk – dzięki ich staraniom, udaje im się połączyć młodych w pary. Akcja dramatu rozgrywa się w nocnej scenerii. Zaczarowany las, emanujący magią nadaje nocy wymiar nierzeczywisty. Noc (i natura jednocześnie) ukazana jest jako pora wyzwalająca siły sprzyjające uczuciu takiemu, jak miłość. Ma ona charakter pozytywny.

Adam Mickiewicz Sonety krymskie (Bakczysaraj w nocy, Stepy akermańskie)

W cyklu Sonetów krymskich Adam Mickiewicz wielokrotnie powraca do opisu nocy. Nawiązując do popularnego w czasach romantyzmu motywu Orientu, stworzył wizerunek miasta Bakczysaraj:

[…] Srebrny król nocy dąży spocząć przy kochance. // Błyszczą w haremie niebios wieczne gwiazd kagańce, […] / Pod namiotem ciemności; niekiedy z ich szczytu / Budzi się błyskawica i pędem farysa / Przelatuje milczące pustynie błękitu.

Wprawdzie panuje mrok, jednak nie jest to mrok nieprzebyty, świat bowiem oświetlają gwiazdy, czasem i błyskawica. Z podobnym obrazowaniem mamy do czynienia w Stepach akermańskich:

Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu; / Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi […]

W ogarniętych nocą miejscach panuje głucha cisza – symbol spokoju i równowagi. Noc nie jest tu nieprzyjazna. Poeta ukazuje jej tajemnicze piękno, czemu służą wyszukane metafory, porównania i epitety.

Johann Wolfgang Goethe Król Olch

Noc jest w tym utworze polem do popisu wyobraźni. Chory chłopiec, którego ojciec wiezie do domu, słyszy wzywający go głos króla olch i widzi postacie tańczące wśród drzew:

Czy widzisz, mój ojcze, tam tańczą wśród drzew / Srebrne królewny, czy słyszysz ich śpiew? / – O, synku mój, to księżyc tak lśni, / To księżyc tańczy wśród czarnych pni.

Nie do końca wiadomo, czy dziecko ma urojenia spowodowane złym stanem zdrowia, czy po prostu widzi i słyszy więcej od ojca racjonalnie podchodzącego do świata. Mamy tu do czynienia z romantyczną wizją nocy jako czasu przeznaczonego dla istot nadprzyrodzonych. To one, wywodzące się z natury, wychodzą ze swych schronień i zaczynają dominować w świecie, które okazuje się wtedy także, czy raczej przede wszystkim i ich królestwem.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)

Ten młodopolski utwór jest obrazem impresjonistycznym (obrazem konkretnie ujętego, ulotnego momentu):

Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie, / lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie... […] / Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona, / lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona […]

Noc jest tutaj tylko pretekstem. Jest tłem dla plastycznego przedstawienia wszystkich zjawisk dokonujących się wtedy, gdy mrok spowija ziemię. Ukazuje się nam obraz niezwykle barwny, wesoły wręcz. I pełen dynamizmu – noc, pod warunkiem, że zostanie zachowany warunek ciszy, daje człowiekowi możliwość bliskiego połączenia się z naturą dzięki uzewnętrznieniu przez niego emocji. 

Krzysztof Kamil Baczyński Pokolenie

W czasie wojny noc miesza się z dniem. Wprawdzie jest to czas snu, jednak nie odpoczynku. Walczący musi być czujny nieustannie:

Usta ściśnięte mamy, twarz wilczą, / Czuwając w dzień, słuchając w noc. […] / Nas nauczono. Nie ma litości. / Po nocach śni się brat, który zginął […] / Wstajemy nocą. Ciemno jest, ślisko. / Szukamy serca – bierzemy w rękę, / nasłuchujemy: wygaśnie męka, / ale zostanie kamień – tak – głaz.

Noc nie różni się niczym od dnia poza oczywistym faktem – jest ciemno. Jednak człowiek przestaje być na to czuły, przestaje być czuły na cokolwiek. Noc, w czasie której panuje względny spokój, pokazuje tylko w wyraźniejszym świetle spustoszenia, jakich dokonuje wojna. Nie tylko materialne, ale przede wszystkim mentalne. Chwila nocnego odpoczynku to też czas na zrozumienie swej bezradności wobec czasów i uświadomienie sobie swej anonimowości, w której przychodzi ginąć.  

Inne przykłady literackie:

• Baśnie z tysiąca i jednej nocy (każdej nocy Szeherezada opowiada sułtanowi inną baśń)
• Legenda o św. Aleksym (noc poślubna, w czasie której Aleksy opuścił swoją małżonkę i udał się na tułaczkę)
• Jan Kochanowski Tren XIX (w nocy, w czasie snu, nachodzi poetę wizja jego zmarłej matki trzymającej w ręce córkę – Urszulkę)
• Wacław Potocki Pospolite ruszenie (nocą wróg napada na obóz wojskowy; szlachta zamiast walczyć, śpi)
• Aleksander Puszkin Noc (w nocy jest czas na miłość i poezję)
• Adam Mickiewicz Świteź (jezioro w czasie nocy miejscem zjawisk nadprzyrodzonych, dziwów), Dziady, cz. II, Dziady, cz. IV (odprawianie czarów przez Guślarza w noc Zaduszek)
• George Gordon Byron Giaur (w nocy Hassan mści się na niewiernej żonie, topiąc ją)
• Bolesław Leśmian Nocą (noc symbolem niebytu, próżni, strachu)
• Stanisław Wyspiański Noc Listopadowa (w noc, w którą wybucha powstanie, Demeter i Kora żegnają się ze sobą)
• Fiodor Dostojewski Białe noce (spotkania oraz rozmowy Nastieńki i narratora w czasie petersburskich białych nocy sprzyjających zwierzeniom i miłości)
• Antonie de Saint Exupéry Mały Książę (nocne gwiaździste niebo wzrusza i zachwyca)