Motyw teatru - Motyw teatru w literaturze

Jan Kochanowski O żywocie ludzkim

Fraszka Kochanowskiego odnosi się przede wszystkim do przekonania, ze wszystko w życiu jest nieistotne, mało ważne, jest drobnostką, błahostką. Podmiot liryczny, filozof, hołduje tu typowej stoickiej zasadzie złotego środka, która głosiła, że nie należy popadać w skrajne namiętności, uczucia, ponieważ wszystko, co posiadamy, jest jedynie chwilowe. Kochanowski pokazuje tu motyw pochodny od toposu teatrum mundi, a mianowicie motyw człowieka-Bożego igrzyska. Otóż człowiek jest też marionetką, ale nie w rękach niesprecyzowanych sił wyższych, a w rękach Boga. On to decyduje o wszystkim, naśmiewa się z wszelkich działań człowieka zmierzających do osiągnięcia tytułów i bogactwa. Podobną wizję przedstawia Kochanowski w Pieśni IX Ksiąg wtórych:

Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,

Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba.

Wiliam Szekspir Hamlet

Utwór jest przykładem realizacji motywu teatru w teatrze. Hamlet, książę duński, widzi ducha zmarłego ojca, który mówi mu, że został zamordowany przez swojego brata, Klaudiusza. Hamlet obiecuje, że pomści ojca. Nie potrafi jednak zrobić tego jawnie, więc sprowadza na dwór trupę aktorską, która ma wystawić sztukę Zabójstwo Gonzagi, ale tekst ma być zmodyfikowany, ponieważ Hamlet dodał pewne fragmenty swojego autorstwa. Oczywiście fragmenty te mają pokazywać morderstwo dokładnie tak, jak został zabity ojciec Hamleta. Na przedstawieniu Hamlet ma obserwować zachowanie stryja. Jedna ze scen przedstawia śpiącego króla, który zostaje zamordowany, gdyż wlano mu do ucha truciznę, a potem ta sama osoba zaleca się do żony zmarłego. Oczywiście zdenerwowany Klaudiusz opuszcza przedstawienie, a wraz z nim reszta widzów. Scena ta utwierdza Hamleta w przekonaniu, że rzeczywiście stryj jest mordercą i obietnicy danej ojcu powinien dotrzymać. Istotne wydaje się tu odwrócenie słynnego toposu świat jako teatr. Szekspir wydaje się mówić: teatr jest światem i konsekwentnie realizuje motyw teatru w teatrze. Oprócz Hamleta warto także zwrócić uwagę na Sen nocy letniej i Burzę.

Molier Świętoszek

Jak wiadomo, komedie Moliera miały przede wszystkim charakter dydaktyczno-moralizatorski. Zadaniem Świętoszka jest pokazanie obłudy i hipokryzji Tartuffe’a. Bohater zakłada maskę człowieka pobożnego, głęboko religijnego i wkrada się w życie Orgona i jego rodziny. Jest to typowy przykład realizacji motywu teatru przez pokazanie bohatera, który celowo staje się aktorem, gra pewną rolę, nie jest autentyczny, by osiągnąć swój cel. Tartuffe jest człowiekiem dwulicowym, który bez najmniejszych skrupułów wykorzystuje naiwność Orgona. Celem Świętoszka jest zagarnięcie majątku pana domu, zawładnięcie jego rodziną, przejęcie kontroli nad decyzjami i życiem wszystkich członków rodziny. O tym, że Świętoszek jest aktorem dowiadujemy się z relacji Dorydy, ale również ze scen, w których Tartuffe czyni dość jasne propozycje Elmirze, żonie Orgona. Wynika z nich, że tak naprawdę prawa religijne w ogóle go nie obchodzą, a kieruje nim wyłącznie zachłanność. Jest więc to typowy przykład bohatera-aktora, który jest oszustem, ale w końcu zostaje nakryty i przegrywa wszystko.

Bolesław Prus Lalka

W powieści Prusa pojawia się topos teatrum mundi. Topos swoje źródło ma w filozofii platońskiej i neoplatońskiej. Odnosi się on przede wszystkim do przekonania, że światem rządzą różne siły, które nie zawsze sprzyjają poczynaniom człowieka. W literaturze nowożytnej, dzięki Szekspirowi, wykształcił się topos świata jako teatru, w którym wszyscy odgrywamy pewne role, nie jesteśmy do końca autentyczni. Warto zwrócić uwagę, że bohaterowie Lalki są jak gdyby zniewoleni, podlegają siłom wyższym. Izabela Łęcka nie może uwolnić się od wizji miłości idealnej, co symbolizują sceny, w których arystokratka wpatruje się w posążek Apollina i marzy o idealnym mężczyźnie. Stanisław Wokulski marzy o miłości Izabeli i temu w zasadzie podporządkowuje całe swoje życie. Ignacy Rzecki żyje, śniąc o nowym Napoleonie, który przyjdzie i wyzwoli Polskę, Starski natomiast całe swoje życie podporządkowuje romansom, Krzeszowski jest hazardzistą, a jego żona nie może uwolnić się od wspomnień związanych ze zmarłą córką. Inspirację koncepcją platońską podkreślają w tekście Lalki sceny, w których Rzecki, na początku i końcu powieści, ustawia na ladzie sklepowej lalki i nakręca je. Sceny te mają wymiar filozoficzny, ponieważ odnoszą się do przekonania, że to właśnie ludzie są jak nakręcane marionetki, natomiast ich życie spoczywa w cudzych rękach.

Nancy Kleinbaum Stowarzyszenie umarłych poetów

Historia ekscentrycznego nauczyciela literatury, Johna Keatinga i jego ucznia Neila Perry’ego. Neil, zainspirowany swoim nauczycielem, pragnie zostać aktorem. Mimo zakazu ojca gra w Śnie nocy letniej Szekspira. Teatr jest tu przestrzenią znaczącą, ponieważ tylko w nim bohater czuje się wolny, realizuje swoje największe marzenie, nie obawia się despotycznego ojca. Potem jednak ojciec zamierza usunąć go ze szkoły, a chłopak popełnia samobójstwo. Keating odejdzie ze szkoły, ale jego uczniowie na zawsze będą pamiętać, iż należy marzyć i dążyć do celu.

Inne przykłady literackie:

• Platon Prawa (teatrum mundi)
• Jan Kochanowski Pieśń IX (człowiek Boże-igrzysko)
• Johann Wolfgang Goethe Faust (teatrum mundi)
• Juliusz Słowacki Kordian (teatrum mundi)
• Cyprian Kamil Norwid Marionetki (teatrum mundi)
• Stanisław Wyspiański Wesele (zastosowanie konwencji jasełek, chocholi taniec)
• Edward Stachura Życie to nie teatr (życie jako teatr)
• Wisława Szymborska Życie na poczekaniu (życie jako teatr)