Motyw zwierząt - Motyw zwierząt w literaturze

Mitologia egipska – bogowie

Starożytni Egipcjanie w swoich wierzeniach przypisywali zwierzętom szczególną rolę. Miały one posiadać właściwości magiczne oraz były dla ludzi na tyle istotne, że czczono niektóre z nich (szczególnie koty, byki, krokodyle i skarabeusze). Ponadto każdy z bogów miał sobie przypisane zwierzę i najczęściej posiadał zwierzęcy wygląd. Między innymi: najważniejszego boga – Amona Re lub Ra (boga słońca i boga wszystkich bogów) wyobrażano sobie jako człowieka z głową barana; Anubisa (boga zmarłych) z głową szakala; Bastet (boginię płodności) z głową kotki; Horusa (boga nieba) z głową sokoła; Izydę/Hathot (boginię płodności) pod postacią krowy lub z krowimi rogami na głowie; Ozyrysa (boga wegetacji i śmierci) z głową szakala, ewentualnie psa; Sechmet (boginię wojny) z głową lwicy; Seta (boga zła) o kształcie osła, później psa; Sokara (boga pogrzebu) z głową sokoła; zaś Thota (boga nauki) z głową ibisa albo pawiana. Przypisywanie zwierzętom szczególnych cech w mitologii egipskiej miało na celu próbę wyjaśnienia otaczającego człowieka, niezrozumiałego świata.

Średniowieczne bestiaria

W średniowiecznej Europie popularne były księgi zawierające opisy zarówno roślin, jak i zwierząt. Te ostatnie (czyli właśnie bestiariusze) poza zapisanymi informacjami i przedstawieniami graficznymi zwierząt znanych człowiekowi, zawierały także informacje oraz przedstawienia graficzne stworów wyobrażonych, występujących na przykład w legendach i podaniach ludowych, a także przejętych z innych kultur. Takie stworzenia mogły być zarówno przyjazne człowiekowi, jak i niebezpieczne dla niego. Były to między innymi: bazyliszki, chimery, gryfy, harpie, hydry, jednorożce, krakeny, pegazy, smoki, wilkołaki czy wiweny. W średniowiecznych wyobrażeniach zwierzęta fantastyczne odnosiły się do tego, co było człowiekowi nieznane. Nie mogąc czegoś zbadać, ludzie próbowali sobie tłumaczyć to na inne sposoby.

Warto zaznaczyć, że ze średniowiecznych bestiariuszy w dużym stopniu inspirację czerpie współczesna literatura fantasy. Na gruncie polskim – na przykład smoki czy bazyliszki często pojawiają się w twórczości między innymi Andrzeja Sapkowskiego.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Epopeja Mickiewicza zawiera obszerny i szczegółowy opis zarówno obyczajów, wyglądu realiów szlacheckich, jak świata flory i fauny. Pojawia się wiele gatunków zwierząt, od najmniejszych owadów, po duże ssaki, zarówno dzikich, jak i udomowionych. Widzimy między innymi motyle, muchy czy mrówki. Na przykład te ostatnie są bohaterami jednego ze zdarzeń w lesie, w którym udział biorą Telimena i Tadeusz. Wspomina się o dzikach, wilkach, łosiach, zającach. Pojawia się także niedźwiedź, którego celnym strzałem uśmierca ksiądz Robak. Asesor i Rejent spierają się o to, który z psów myśliwskich jest lepszy – Sokół czy Kusy. Ponadto bohaterowie oczywiście jeżdżą konno. Zwierzęta zostały w utworze przedstawione realistycznie, jako element obrazu opisywanego świata.

George Orwell Folwark zwierzęcy

Orwell przedstawił wizję rewolucji socjalistycznej i funkcjonowania państwa totalitarnego. Obrazem całego świata jest gospodarstwo dworskie pana Jonesa, bohaterami zaś zwierzęta. Do władzy dochodzą świnie i z czasem, w imię dobrobytu zwierząt wprowadzają dyktatorskie rządy. W gospodarstwie można dopatrywać się podobieństwa do historycznego Związku Radzieckiego, a bohaterów powiązać z rzeczywistymi postaci. Analogie są między innymi następujące: świnia Napoleon – Józef Stalin, świnia Snowball – Lew Trocki, koń Boxer – przodownik pracy Aleksiej Stachanow, dziewięć psów Napoleona – funkcjonariusze NKWD (ros. Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), osioł Benjamin – przedstawiciel inteligencji rosyjskiej. Zwierzętom nadane zostały zatem w utworze cechy ludzkie (podobnie jak ma to miejsce w wielu bajkach), a co więcej – cechy konkretnych ludzi (lub grup społecznych).

Wisława Szymborska Kot w pustym mieszkaniu

W wierszu jako bohater pojawia się kot. Jest on przytłoczony pustką mieszkania, w którym pozostał sam. Jego właściciel umarł. Mimo to, zwierzę nieświadome śmierci pana z utęsknieniem na niego czeka, ma nawet pretensje z powodu zostawienia go samego na długi czas. W utworze na kota przeniesione zostało uczucie pustki spowodowanej śmiercią bliskiej osoby.

Inne przykłady literackie:

Biblia – potop (Noe na Boskie polecenie buduje Arkę, na którą zabiera po parze przedstawicieli wszystkich gatunków zamieszkujących ziemię)
Jan Kochanowski Nagrobek kotowi (we fraszce pojawiają się kot, myszy i gołębie)
La Fontaine – bajki (bohaterami części bajek są, obrazujące ludzkie cechy, zwierzęta)
Ignacy Krasicki – bajki (jw.), Myszeida (poemat heroikomiczny o wojnie myszy z kotami)
Adam Mickiewicz – bajki (tak samo jak u La Fontanie i Krasickiego)
Maria Konopnicka Nasza szkapa (ojciec Wicka i Felka w związku z brakiem pieniędzy na życie jest zmuszony sprzedać szkapę)
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata (jeden z diabłów świty Wolanda, Behemot, ma postać wielkiego czarnego kota)
Ernest Hemingway Stary człowiek i morze (główny bohater, stary rybak Santiago stacza samotną walkę z wielką rybą, a następnie próbującymi odebrać mu zdobycz rekinami)
Julian Tuwim Ptasie radio (w utworze pojawiają się różne gatunki ptaków)