Psalmy - Problematyka utworu

Podmiot i bohater

Podmiotem lirycznym jest niewątpliwie, ogólnie mówiąc, człowiek wierzący, który niezależnie od pory roku czy dnia modli się do Pana. Wyraża on swoją radość, dziękując Bogu za wszystko, co go spotyka i otacza, za otrzymane dary, za to, że po prostu jest. Podmiot ten wyraża przekonanie, że zawsze należy chwalić Pana, dziękować Mu i błagać Go o łaskę. Głównym bohaterem jest naturalnie Bóg patrzący na człowieka z góry, z wielkości swej chwały. W psalmach uroczystej teofanii (objawieniu się Boga) przypisane są słowa: „potęga” i „chwała”, ponieważ oddaje się Panu cześć nie tylko za to, czego dokonał (Bóg wszechświata), ale przede wszystkim za to, że jest, jest sam w sobie. Bóg, który obdarza człowieka wszelkimi łaskami, daje pokój i zawiera przymierze ze swoim ludem, jest obdarzony wielką mocą i siłą. Bóg ten działa zgodnie ze swoim planem, nie myli się, a Jego działania zawsze mają sens. Zadaniem człowieka jest wiara w Bożą sprawiedliwość, zaufanie Panu, przyjęcie Jego wyroków, gdyż jest On wszechmocny, sprawiedliwy, surowy, ale też miłosierny:

Bo Pan jest sprawiedliwy, kocha sprawiedliwość; ludzie prawi zobaczą Jego oblicze. (Ps 11)

Ten Bóg przecież wyprowadził naród wybrany z domu niewoli (Egiptu), przeprowadził ludzi przez Morze Czerwone, przemówił do ludu w burzy na Synaju, przeprowadził Izraelitów przez pustynię. Bóg jest Tym, który zawsze jest blisko człowieka, wkracza w historię jego życia, ale jest dla tegoż człowieka nieuchwytny, nienamacalny. Mamy tu do czynienia z kierunkiem wertykalnym: Bóg jest na górze i stamtąd patrzy na ziemię, a człowiek na dole i wznosi modły. Jest to oczywiście typowa hierarchia starotestamentowa, w której Bóg jest groźny i srogi:

Tarczą jest dla mnie Bóg, / co zbawia prawych sercem. / Bóg - Sędzia sprawiedliwy, / Bóg codziennie pałający gniewem. (Ps 7)

Ale ten Bóg nigdy nie odwraca się od człowieka, to człowiek, mając skłonność do czynienia zła, odwraca się od Boga:

Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił? (…) Ja zaś jestem robak, a nie człowiek, / pośmiewisko ludzkie i wzgardzony u ludu. / Szydzą ze mnie wszyscy, którzy na mnie patrzą, / rozwierają wargi, potrząsają głową. (Ps 22)

Gdy człowiek wreszcie zrozumie swój błąd, nie pozostaje mu nic innego, jak tylko wyznać winy i błagać o przebaczenie i miłosierdzie:

Okaż miłosierdzie Twoje, / Zbawco tych, co się chronią / przed wrogami pod Twoją prawicę. (Ps 17)

Psalmiści wiedzą, że każda wina, zranienie drugiego człowieka, godzi w samego Boga, sprawia mu przykrość. Grzech jest przepaścią między Bogiem a człowiekiem. Grzechu nie można pominąć milczeniem, udać, że nic się nie stało. Człowiek prosi o wybaczenie, błaga więc, aby wszechwładny Bóg oczyścił jego serce, natchnął jego myśli do czynienia dobra i wyeliminował zło:

Oczyść mnie od tych, które są skryte przede mną. / Także od pychy broń swojego sługę, / niech nie panuje nade mną! / Wtedy będę bez skazy i wolny / od wielkiego występku. (Ps 19)

Spójrz na udrękę moją i na boleść / i odpuść mi wszystkie grzechy!. (Ps 25)

Moc Boża oczyszcza człowieka, wypełniając jego myśli, serce i chęci. Potem człowiek dziękuje Bogu za wszystko: za dobroć, łaskę i miłosierdzie. Naturalnie w Starym Testamencie mówi się również o składaniu Bogu ofiar ze zwierząt, które zabijano, a następnie palono (ofiary całopalne), co symbolizować miało wyrzekanie się pożytków dla siebie i oddanie wszystkiego Bogu:

Moją ofiarą, Boże, duch skruszony, / nie gardzisz, Boże, sercem pokornym i skruszonym. / Panie, okaż Syjonowi łaskę w Twej dobroci: / odbuduj mury Jeruzalem! / Wtedy będą Ci się podobać prawe ofiary, dary i całopalenia, / wtedy będą składać cielce na Twoim ołtarzu. (Ps 51)

Wiara

O wierze w psalmach pisze dość obszernie Józef Sadzik, zwracając szczególną uwagę na to, że termin ten w dzisiejszym rozumieniu znacznie odbiega od tego, który dostrzegalny jest w Biblii. Dziś często mówimy: „wierzę, ponieważ nie wiem”. Dla człowieka „biblijnego” wiara jest natomiast pewną postawą duchową, którą wyrażają dwa słowa: „aman” (nasze „amen”, czyli „niech się stanie”) i „batah”. „Aman” ma wyrażać poczucie stałości, pewności i mocy boskiej. „Batah” poczucie bezpieczeństwa, opieki, zaufania. Wiara jest więc w psalmach niczym innym jak zaufaniem Boga do człowieka i człowieka do Boga, jest totalnym oddaniem się Bogu, który daje człowiekowi pewność, moc i siłę. Zaufanie Bogu wypływa z przekonania, że jest On wierny człowiekowi, nigdy go nie zawiedzie, a wszystko, co robi, czyni z myślą o człowieku. Słowo Boga nie kłamie, bo ten zawiera z człowiekiem przymierze, którego warunków zawsze dotrzymuje. W psalmach brak jakichkolwiek wątpliwości, niepewności. Józef Sadzik pisze, że w Biblii ludzie nie wierzą w Boga, lecz wierzą Bogu, stąd płynie duchowa siła psalmów.

Dawid

Król Dawid urodził się najprawdopodobniej ok. 1040 p.n.e., a zmarł ok. 970 p.n.e.. Był ojcem króla Salomona. Został namaszczony na króla przez proroka Samuela. Początkowo na dworze króla Saula był muzykiem, później wsławił się pokonaniem Goliata. W nagrodę otrzymał za żonę królewską córkę. Początkowo Saul darzył Dawida sympatią i zaufaniem, ale później dostrzegł, że lud wychwala go w pieśniach i postanawił pozbyć się przeciwnika. Kilkakrotne próby zabicia Dawida nie udały się. Po śmierci Saula Dawid udał się do Hebronu i został królem Judy, największego z pokoleń Izraela. Następnie prowadził walki z synem Saula, którego zresztą pokonał, by stać się królem całego Izraela. Po kolejnym okresie podbojów stworzył w Jerozolimie główny ośrodek religijny, sprowadził do niej Arkę Przymierza, zaplanował budowę świątyni. Miasto to stało się stolicą Izraela.

Typologia psalmów

Zbiór psalmów obejmuje 150 utworów, których adresatem jest najczęściej Bóg i które można podzielić na dwie duże grupy: pieśni błagalne i pochwalne. Ten podział wydaje się jednak niewystarczający, dlatego też mówi się o psalmach dziękczynnych, pokutnych, patriotycznych, proroczych. Egzegeci natomiast wprowadzili bardziej szczegółowy podział. I tak mamy: hymny, lamentacje, psalmy dziękczynne, psalmy królewskie, psalmy dydaktyczne.

Hymny:

• Hymny właściwe – np. psalm: 8, 19, 113.
• Psalmy o królowaniu Jahwe - np. psalm: 47, 98, 99.
• Pieśni o Syjonie- np. psalm: 46, 76, 122.

Lamentacje:

• Lamentacje jednostki- np. psalm: 5, 6, 7, 88.
• Psalmy ufności jednostki- np. psalm: 3, 4, 11.
• Lamentacje narodu- np. psalm: 12, 44, 60
• Psalmy ufności narodu- np. psalm: 115, 125.

Psalmy dziękczynne:

• Psalmy dziękczynne jednostki- np. psalm: 9, 10, 30.
• Psalmy dziękczynne narodu- np. psalm: 65, 66, 67.

Psalmy królewskie:

• Psalmy królewskie- np. psalm: 2, 18, 20.

Psalmy dydaktyczne:

• Psalmy mądrościowe- np. psalm: 1, 37, 49.
• Psalmy historyczne- np. psalm: 78, 105.
• Psalmy upominające- np. psalm: 14, 50, 52.
• Psalmy liturgiczne- np. psalm: 15, 24, 34.

Tradycja liturgiczna w kościele rzymskokatolickim wniosła jeszcze jeden termin – psalm responsoryjny. Chodzi mianowicie o psalm, który odśpiewywany jest przez kantora i wiernych po pierwszym czytaniu. Tekst naturalnie pochodzi z Księgi Psalmów.

Przekłady Psałterzy:

• Psałterz floriański – przełom XIV i XV w. To przekład dokonany z łaciny z pomocą przekładu czeskiego.
• Psałterz puławski – rękopis pochodzi prawdopodobnie z początku XVI w. Ocenia się, że oryginał powstał pół wieku wcześniej.
• Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego
• Parafrazy psalmów Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
• Księga Psalmów – Leopold Staff (1937), Roman Brandstaetter (Psałterz, 1968), Czesław Miłosz (1979).

Gatunek literacki

Psalm – greckie słowo psalmós oznacza śpiew przy akompaniamencie instrumentu strunowego – psałterionu. Jest to hebrajska pieśń religijna (a więc utwór o charakterze lirycznym), która zwykle przybiera formę hymnu modlitewnego.

Cechy gatunkowe:

• W poezji hebrajskiej nie chodzi o równą ilość zgłosek w wersie, ani o tzw. iloczas, czyli ustaloną kolejność zgłosek długich i krótkich, ale o rytm i układ akcentów słownych. Podstawową jednostką psalmu jest werset, który rozpada się na kilka członów.
• Ponieważ są to teksty przeznaczone do śpiewania, szczególną rolę odgrywały tu będą wszystkie środki stylistyczne sprzyjające łatwiejszemu zapamiętaniu tekstu i ułożeniu muzyki. A więc: asonanse (wygrywanie podobieństwa dźwięków), aliteracje (powtarzanie w obrębie danej partii tekstu tej samej głoski lub grupy głosek), powtórzenia, wyliczenia, refreny, anafory (rozpoczęcie tekstu od tego samego wyrazu lub zdania), paralelizmy (podobieństwa w budowie wersów).
• Ciekawostką w psalmach jest występowanie akrostychów, czyli szczególnych wierszy, w których tekst wpisany został jakiś ważny dla utworu napis ułożony z pierwszych, ostatnich, środkowych, albo krzyżujących się liter kolejnych wersów. I tak w Księdze Psalmów mamy pieśni, których wersy zaczynają się od kolejnych liter alfabetu hebrajskiego. Są to psalmy 25 i 34.
• Należy również zwrócić uwagę na dość dużą liczbę apostrof. Podmiot liryczny w psalmach nie tylko zwraca się słowami: „Panie” i „Boże”, ale też używa bardziej rozbudowanych sformułowań, np.:

Panie, Ty, jesteś dla mnie tarczą, / Tyś chwałą moją i Ty mi głowę podnosisz.

(Ps 3)

Natęż słuch na głos mojej modlitwy, / mój Królu i Boże! (Ps 5)

Boś Ty przeprowadził mój sąd i wyrok, / zasiadając na tronie – Sędzio sprawiedliwy. (Ps 9)