Stanisław Wyspiański

Stanisław Wyspiański – urodził się 15 stycznia 1869 w Krakowie, a zmarł 28 listopada 1907 również w Krakowie. Ojciec, Franciszek Wyspiański, był malarzem. Dość wcześnie został osierocony przez matkę, więc ojciec postanowił oddać go na wychowanie bezdzietnemu wujostwu Stankiewiczów. Ukończył słynne krakowskie gimnazjum świętej Anny, w którym nawiązał kontakty z innymi wielkim ludźmi Młodej Polski, m.in. Józefem Mehofferem i Lucjanem Rydlem. Potem został słuchaczem wydziału filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego i rozpoczął studia w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1890 roku Wyspiański wyjechał w podróż po Europie. Zwiedził Włochy, Szwajcarię, Francję, Niemcy i Pragę. Podczas podróży zagranicznych zaczął interesować się teatrem, operą, a także nawiązał kontakty z wielkimi malarzami, np.: Paulem Gauguinem. Do Krakowa powrócił w 1894 roku. Nawiązał współpracę z towarzystwem Sztuka, a w 1898 roku objął stanowisko kierownika artystycznego tygodnika Życie. Redaktorem naczelnym gazety był w tym czasie Stanisław Przybyszewski. W Krakowie pozostał prawie do końca życia. Chory i niedomagający leczył się w Rymanowie i Bad Hall. Potem przeniósł się do chaty we wsi Węgrzce. Jego pogrzeb w Krakowie stał się wielką manifestacją narodową. Pochowany został w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Rok 2007 jest rokiem Stanisława Wyspiańskiego.

Najważniejsze obrazy:

• Autoportret, 1902;
• Portret artysty z żoną, 1904;
• Dziewczynka z wazonem i kwiatami, 1902;
• Macierzyństwo, 1905;
• Planty o świcie, 1894.

Witraże i polichromie:

• witraż pt: Stań się! w kościele św. Franciszka w Krakowie,
• współudział w wykonaniu zaprojektowanych przez siebie polichromiach w kościele Mariackim oraz w restaurowanym kościele Franciszkanów złożoną z motywów kwiatowych, heraldycznych i geometrycznych.

Najważniejsze dramaty:

• Warszawianka – dramat podejmujący bardzo ważny motyw w twórczości Stanisława Wyspiańskiego, motyw powstania listopadowego. Akcja tegoż dramatu rozgrywa się w trzecim dniu bitwy pod Grochowem w podwarszawskim dworku. Tam na wynik bitwy czeka grupa oficerów wraz z Józefem Chłopickim, jak i gospodarze dworku, a wśród nich młoda dziewczyna Maria, której narzeczony bierze udział w owej bitwie. O wyniku bitwy polsko-rosyjskiej, o tym, że Polacy ponieśli klęskę dowiedzą się bohaterowie od Starego Wiarusa, który przyniósł meldunek z pola bitwy. Dramat składa się z jednego aktu, a w planie akcji w zasadzie nic się nie dzieje. Składa się ona z oczekiwania na przybycie Wiarusa. Jak pisze Andrzej Makowiecki, tak skonstruowana akcja jest zamierzona, ponieważ widoczny jest tu wpływ dramatów Maeterlincka, w których główną rolę odgrywa Los, owo fatum. Bohaterom nie pozostaje nic innego, jak czekać na to, co przyniesie los, na wypełnienie się, dokonanie się. Dramat Stanisława Wyspiańskiego stanowi także polemikę z fatalistycznym pojmowaniem historii i służby ojczyźnie. Wyspiański sprzeciwił się więc koncepcji, że oto należy za ojczyznę ofiarnie umierać, oddawać życie w imię wolności, zamiast zwyciężać. Oczywiście dramat ten odnosi się, podobnie jak dramaty romantyczne, do kwestii przywództwa, niezdecydowania Polaków, mówi o tragizmie narodowym.
• Wesele – to najbardziej znany dramat Stanisława Wyspiańskiego. Akcja rozgrywa się w podkrakowskiej wsi Bronowice. Głównym tematem dramatu jest niemożność porozumienia inteligencji i chłopów w sprawie narodowowyzwoleńczej. Stanisław Wyspiański dość ostro skrytykował młodopolską ludomanię, uważając ją za pozorną jedynie fascynację chłopstwem. Inteligencja jest cyniczna, nie traktuje chłopów jak równorzędnych partnerów, nie widzi w nich siły, którą należy pokierować. Chłopi natomiast mają w sobie sporo niezagojonych ran spowodowanych wielowiekowym uciskiem. Wzajemne pretensje i żale powodują rozłam i do owej walki narodowowyzwoleńczej nie dochodzi. Dramat Stanisława Wyspiańskiego jest zupełnie nowatorski w budowie i tematyce. Jest to tekst, który w doskonały sposób wykorzystuje nurty młodopolskie – impresjonizm, realizm i symbolizm. Często mówi się, że Wesele stanowi syntezę sztuk, widać tu fascynację Wyspiańskiego muzyką, kolorem, tańcem, scenografią. Oprócz tego dramat młodopolski nawiązuje w sposób widoczny do typu dramatu romantycznego – motywy narodowowyzwoleńcze, rozrachunek z powstaniem listopadowym, pojawianie się postaci fantastycznych, motyw nieszczęśliwie przez śmierć przerwanej miłości romantycznej. Motywy te łączą się naturalnie z romantycznym irracjonalizmem, frenezją i tajemniczym obrazem świata przedstawionego.
• Noc Listopadowa – już sam tytuł utworu nawiązuje do zrywu powstaniowego, nocy z 29 na 30 listopada. Akcja rozgrywa się w różnych miejscach: szkole podchorążych (Piotr Wysocki zachęca młodych ludzi do walki), Belwederze (tam mieszka Wielki Książę Konstanty), pod pomnikiem Sobieskiego, w Teatrze Rozmaitości, w mieszkaniu Lelewela, w Teatrze na Wyspie, na ulicach Warszawy. Równocześnie Wyspiański wprowadza wątki antyczne – wybuch i przebieg powstania zorganizowali bogowie greccy (Atena, Ares, Nike, Hermes, Demeter, Kora). Najważniejszą rolę odgrywa tu Demeter i Kora, matka żegna córkę przed zejściem do podziemi, a cały świat zamiera w porze zimowej. Stąd zapowiedź upadku powstania listopadowego, które stanowi symbol klęski narodowej. Jednak dramat Wyspiańskiego nie ma charakteru pesymistycznego, ponieważ Kora wypowiada ważne słowa: Umrzeć musi, co ma żyć.
• Tak więc wszystko, co umrze, odrodzi się. Klęska powstania listopadowego jest jedynie chwilowa, ponieważ Polacy podniosą się, a Polska zwycięży, odrodzi. Ofiara powstańców nie jest pozbawiona sensu, nie jest bezcelowa. Stanowi pewną konieczność dziejową po to, aby nowe pokolenia mogły walczyć.

Inne dramaty Wyspiańskiego:

• Wyzwolenie
• Klątwa
• Legion
• Bolesław Śmiały
• Achilleis. Sceny dramatyczne
• Skałka
• Akropolis
• Powrót Odysa