Stefan Żeromski

Stefan Żeromski (pseudonimy Maurycy Zych, Józef Katerla) – urodził się 14 X 1864 w Strawczynie (kieleckie), polski powieściopisarz, nowelista. Pisywał też dramaty i uprawiał publicystykę. Wywodził się ze zubożałej rodziny szlacheckiej, w której jednak ciągle żywotne było zainteresowanie losami kraju. Uczęszczał do gimnazjum w Kielcach, a jego doświadczenia z tego okresu wpłynęły na kształt wielu późniejszych dzieł (Dzienniki, Syzyfowe prace). Wcześnie stracił rodziców, przez pewien czas utrzymywał się z dawania korepetycji. Ciężka sytuacja materialna i zły stan zdrowia nie pozwoliły mu uzyskać matury. W 1892 r. odbył szereg podróży zagranicznych i ożenił się z Oktawią Rodkiewiczówną. Wspólnie z nią udał się do Szwajcarii, gdzie pracował jako zastępca bibliotekarza. Wrócił do kraju w 1897 r. Jeszcze wielokrotnie przyszło mu swą ojczyznę opuszczać, sporo podróżował zmuszony rozmaitymi okolicznościami. W 1918 roku stracił syna. Wymieniany jako faworyt do literackiej nagrody Nobla w 1924 r., nie otrzymał jej. Do końca życia starał się pogodzić działalność literacką z narodowo-społeczną.

Do najważniejszych jego dzieł należą:

• Dzienniki – notatki o charakterze osobistym zapisane przez Żeromskiego pomiędzy 18 a 25 rokiem życia. Przede wszystkim utwór o charakterze autobiograficznym, dokumentalnym – pozwalający odtworzyć koleje młodzieńczego losu pisarza. Jednocześnie wartościowe źródło wiadomości z historii, obyczajów, kultury, mentalności końca XIX w. Często podejmowane wątki bardzo prywatne, wręcz intymne. Wprawki pisarskie Żeromskiego.
• Doktor Piotr – jedna z najbardziej udanych nowel pisarza. Przedstawia trudną relację Piotra Cedzyny i jego ojca. Podjęta w dziele zostaje tematyka moralna oraz zarysowany jest dramatyczny konflikt postaw.
• Siłaczka – znane opowiadanie Żeromskiego. Historia młodej nauczycielki Stasi Bzowskiej, idealistycznie i zgodnie z pozytywistycznym postulatem pracy u podstaw nauczającej z poświęceniem na prowincji. Umiera na tyfus i jest jedną z typowych dla pisarza postaci – które, nie zważając na nic, starają się realizować wielką ideę, dziejową misję, jaka im przypadła w udziale. Bohaterka tragiczna i heroiczna zarazem – dziś nazwa noweli bywa używana jako określenie pewnej postawy życiowej.
• Rozdziobią nas kruki, wrony – opowiadanie, w którym pisarz podejmuje temat upadku powstania styczniowego. Tematem jest śmierć jednego z uczestników owego narodowego zrywu – Andrzeja Boryckiego. Metaforyczne sceny otaczających trupa powstańca kruków i wron oraz chłopa zdzierającego z niego ubranie – symbole znieczulicy i podeptania ludzkiej godności. Częste łączenie w utworze patosu i prymitywizmu, poetyczności i naturalizmu.
• Syzyfowe prace – powieść wydana w 1897 roku. Obraz szkolnictwa w zaborze rosyjskim u końca XIX wieku. Postać Marcina Borowicza, która doświadcza kolejnych stopni carskiej edukacji, posiada silne rysy autobiograficzne. Równolegle przedstawione inne wątki i postawy, na przykładzie m. in. Bernarda Zygiera – patrioty i konspiranta czy Andrzeja Radka, mozolnie zdobywającego wiedzę i awans społeczny chłopskiego syna. Jedna z najpopularniejszych powieści Żeromskiego.
• Ludzie bezdomni – pierwsza z wielkich powieści pisarza i bodaj najbardziej udana. Wielowątkowa fabuła i różnorodne tematy, zwłaszcza zagadnienia społeczne i obyczajowe oraz umiejętnie prowadzona narracja decydują o randze arcydzieła. Powieść nowoczesna, wykazuje typowe dla Młodej Polski zainteresowanie filozofią, zagadnieniami moralnymi, myśleniem o sztuce. Widoczne echa naturalizmu, symbolizmu, ekspresjonizmu.
• Przedwiośnie – powieść wydana w Warszawie w 1924 r. Podjęty temat losów na nowo odrodzonej polskiej państwowości. Aktualne problemy, konflikty społeczne, zagrożenia, stosunki polityczne i obyczajowe przedstawił pisarz na przykładzie losów młodzieńca Cezarego Baryki.

Stefan Żeromski zmarł w Warszawie 20 XI 1925 roku.