Geneza partii politycznych

Partia polityczna jest zorganizowaną grupą na czele z przywódcą. Posiada program polityczny, skierowany do określonych zbiorowości społecznych czy zawodowych. Jej celem jest zdobycie i utrzymanie władzy po to by zrealizować swój program. Słowo partia pochodzi od łacińskiego słowa pars, co znaczy „część”.

Pierwsze podziały polityczne, a tym samym powstanie pierwszych politycznych opcji, jest związane z rewolucją francuską. To właśnie w rewolucyjnej Francji ukształtowały się pojęcia, które na dobre zagościły w politycznym języku. Mowa tutaj o podziale sceny politycznej na ugrupowania lewicy, prawicy i centrum. Nazwy zostały przyjęte od miejsc zasiadania we francuskim parlamencie partii. Lewicę (a więc zasiadających po lewej stronie) reprezentowali przeciwnicy monarchii – rewolucjoniści. Na prawicy zasiedli zwolennicy króla i dynastii Burbonów, którzy nie chcieli żadnych zmian w istniejącym systemie politycznym. Pośrodku, czyli w centrum, zasiadła rzesza osób niezdecydowanych (tzw. bagno).

Pierwsze partie polityczne powstały w Wielkiej Brytanii. Dwie najważniejsze koterie arystokratyczne, a wiec wigów i torysów, można uważać za ówczesne „partie polityczne”. Dopiero w XIX wieku przekształciły się w Partię Konserwatywną (stronnictwo torysów) i Partię Liberalną (stronnictwo wigów).

Istnieje kilka teorii mówiących o tym jak powstały partie polityczne. Najpopularniejszą z nich jest teoria przedstawiona przez Maxa Webera. Zgodnie z jego koncepcją partie polityczne powstały w wyniku przekształcania się arystokratycznych koterii w kluby polityczne i w końcu w XIX wieku – w partie masowe.

• Etapy powstawania partii politycznych

Koterie arystokratyczne

Powstanie koterii arystokratycznych miało być pierwszym etapem formowania się partii politycznych. Koterie były ugrupowaniami opartymi na rodach arystokratycznych. Powstały na przełomie XVII i XVIII wieku w Europie. Charakteryzował ich brak ściśle określonych zasad działania i brak formalnej organizacji. Można powiedzieć, że istniał pewien program polityczny, oczywiście nie w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Celem takiej „partii” było zapewnienie wpływów dosyć wąskiej grupie osób, powiązanych rodzinnymi związkami.

Pierwsze koterie powstały w Anglii w II połowie XVII wieku. Mowa tutaj o wigach i torysach. Obie opcje polityczne miały bardzo różne programy. Odmienny był ich stosunek do władzy królewskiej, do angielskiego parlamentu i jego roli. Różniły ich także kwestie wyznaniowe. Te dwie angielskie koterie nie były zjawiskiem trwałym na scenie politycznej. Bowiem w XVIII wieku partia torysów uległa rozpadowi. Miała się dopiero odrodzić sto lat później. Podobny los spotkał i wigów.

W Polsce, arystokratyczne koterie powstały w XVIII wieku. Należała do nich rodzina Czartoryskich, obóz hetmański oraz królewski. Koterie powstały przed uchwaleniem Konstytucji 3 Maja.

Kolejnym etapem było powstanie pierwszych klubów politycznych, czy też jak można je również określić – partii klubowych. Pierwsze tego typu partie zaczęły już powstawać w I połowie XVIII wieku, jednak ich rozwój przypadł na przełom XVIII i XIX wieku. Bodźcem do ich powstania był wybuch rewolucji francuskiej. To właśnie partie klubowe, zasiadały w ówczesnym parlamencie. Partie, które powstały podczas rewolucji brały udział w walce klasowej pomiędzy burżuazją a ziemiaństwem.

Charakterystyczną cechą tego etapu rozwoju partii politycznej było powstanie pewnych organizacyjnych elementów. Co równie istotne – zrodziła się ideologia, która połączyła członków danej partii klubowej. Mając określony program partia ta zaczęła dążyć do jego realizacji. Swojej działalności nie ograniczały one tylko i wyłącznie do parlamentarnego forum, zdarzało się często iż partie te zrzeszały ludzi zupełnie wcześniej nie powiązanych, których celem stała się realizacja określonych politycznych zamierzeń. Klasycznym przykładem partii klubowych mogą być jakobini i żyrondyści.

Z polskich klubów politycznych można wymienić Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej, powstałe 2 maja 1791 roku. Celem tego ugrupowania było przeprowadzenie uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz dbanie o nienaruszalność jej zasad i postanowień. Jego założycielami byli m. in. Hugo Kołłątaj, ks. Adam Czartoryski i ks. Józef Poniatowski.

Rozszerzanie się prawa wyborczego z czasem doprowadziło do przekształcenia partii klubowych w partie masowe. Przyjmuje się, że pierwsze partie tego typu zaczęły powstawać w II połowie XIX wieku, a ich bujny rozwój przypadł na wiek XX. Partie masowe to w większości partie które dziś obserwujemy na scenie politycznej.

Charakteryzuje je uporządkowana struktura oraz duża liczba osób będących ich członkami. Działaniami takiej partii kieruje wybrana grupa osób, tzw. władze partii. Przynależność do partii jest sformalizowana. Istnieją na przykład prawa na podstawie których można kogoś wykluczyć, bądź do partii przyjąć. Partia masowa realizuje określony program polityczny, wynikający z ideologii. Uczestniczy także czynnie w życiu politycznym, w rządzeniu państwem. Umożliwiają jej to przewidziane prawem określone procedury wyboru.

Na terenie Europy, szczególnie tej kontynentalnej, impuls do tworzenia partii masowych dały partie socjaldemokratyczne. Robotnicy początkowo zrzeszali się w związki zawodowe i stowarzyszenia. Ich celem była walka o prawa wyborcze i poprawę bytu. Pod wpływem sukcesów przez nie odniesionych powstały partie masowe, które oparły swoje programy polityczne o konkretną ideologię. W połowie XIX wieku zrodziły się partie liberalne, konserwatywne, chadeckie czy komunistyczne. Także na ziemiach polskich, wówczas będących pod zaborami, na przełomie XIX i XX wieku powstają pierwsze partie polityczne już te o masowym charakterze.