Historyczne modele ustroju demokratycznego

W starożytnej Grecji określenia demokracja, używano do opisania ustroju odmiennego od rządów jednostki, a więc od tyranii czy monarchii, oraz różnego od władzy sprawowanej przez elity społeczeństwa (oligarchia).

W systemie greckiego polis, czyli państwa-miasta, powstałego na przełomie VI i V wieku p.n.e., władza została odebrana oligarchom i przekazana w ręce ludu. Spośród greckich polis, rządzącymi się zasadami ówczesnego państwa demokratycznego, najbardziej znaną i najbardziej sławną była demokracja Aten. Podwali pod jej powstanie stworzyli Solon i Klejstenes, znani reformatorzy ustroju ateńskiego polis. Grecka demokracja dawała możliwości działania obywatelom, ale także i obowiązek uczestnictwa w życiu politycznym polis. Mogli oni dyskutować o nurtujących ich publicznych sprawach oraz stanowić prawo.

Najwyższa władza w starożytnych Atenach należała do Zgromadzenia Ludowego. Mogli w nim brać udział wszyscy dorośli mężczyźni, obywatele Aten (po ukończeniu 20. roku życia, później ta granica została przesunięta na 18. rok życia). Prawa do uczestnictwa w obradach, jak i w ogóle praw o charakterze politycznym nie posiadali niewolnicy, kobiety oraz metojkowie (rzemieślnicy i kupcy). Te trzy ostatnie grupy nie posiadały też ateńskiego obywatelstwa. W tej sytuacji zasady ateńskiej demokracji ograniczały się zaledwie do 10% społeczeństwa. Tylko obywatele mieli prawo do piastowania urzędów, do wolności przemówień oraz cieszyli się równością wobec prawa. W gestii Zgromadzenia Ludowego leżało podejmowanie najważniejszych decyzji politycznych. Tworzyło ono prawo i całe ustawodawstwo, dokonywało wyboru organów władzy wykonawczej oraz sprawowało nad nimi kontrolę, wybierało i zatwierdzało skład Trybunału Ludowego. Zgromadzenie Ludowe miało także uprawnienia sądownicze. Do niego należało przeprowadzenie sądu skorupkowego (ostracyzm).

Wykonywanie postanowień Zgromadzenia Ludowego należało do Rady Pięciuset. Tworzyło ją 500 obywateli wybranych przez Zgromadzenie Ludowe. Do jej głównych zadań należało administrowanie państwem, za pomocą podległych jej urzędników. Rada kontrolowała także finanse państwa oraz sprawowała nadzór nad ateńskim wojskiem.

Dla Ateńczyków niezwykle istotna była zasada równości. Większość urzędników wyłaniano w drodze losowania. Wiele z ateńskich urzędów było urzędami kolegialnymi, np. 10 strategów, zajmujących się kwestiami wojskowymi czy 10 astynomów, pełniących nadzór nad budynkami i ulicami polis. Każdy z urzędników musiał przejść test kompetencji, zarówno formalnych jak i moralnych. Była to tzw. dokimazja.

Dla ówczesnych filozofów i myślicieli ustrój demokratyczny był już przedmiotem krytyki. Arystoteles stworzył swoją klasyfikacje ustrojów, dzieląc znane mu polityczne ustroje, na dobre i złe.

Klasyfikacja ustrojów według Arystotelesa

Ustrój dobry:

• z władzą jednostki: monarchia
• z władzą nielicznych: arystokracja
• z władzą wielu: politeia (politeja)

Ustrój zły:

• z władzą jednostki: tyrania
• z władzą nielicznych: oligarchia
• z władzą wielu: demokracja

Z powyższej klasyfikacji wynika, że już w starożytności demokratyczny ustrój miał swoich wrogów. Dla Arystotelesa demokracja nie była dobrym ustrojem, bowiem ten model władzy w państwie oznaczał rządy osób nieoświeconych, rządy tłumu, który w podejmowanych decyzjach kierował się emocjami, a nie wiedzą. Podobnego zdania był także i Platon. Demokracja była dla nich zwyrodniałym ustrojem. Arystoteles opowiadał się za rządami sprawowanymi przez osoby najlepiej wykształcone. Tylko tacy obywatele mieli nie dopuścić do chaosu w państwie.