Najważniejsze partie polityczne w Polsce po 1989 roku

Charakterystyka ustrojowa

Rok 1989 był rokiem przełomowym dla Polski, ale także i dla całej Europy. Upadek komunistycznych potęg, a szczególnie upadek Związku Radzieckiego zmienił nie tylko mapę Europy, ale także jej życie polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne. Polska a wraz z nią także i kraje Europy Środkowo-Wschodniej przeszły transformację ustrojową. Z ustroju komunistycznego, scentralizowanego państwo polskie przekształciło się w republikę demokratyczną, wraz z wybieranymi w drodze wyborów powszechnych organami władzy. Zmianie uległa także gospodarka, która przekształciła się z gospodarki centralnie planowanej, w gospodarkę wolnorynkową. Pierwsze lata III Rzeczypospolitej obfitowały w ciągłe zmiany. W tym też okresie, ale także i później, na polskiej scenie politycznej pojawiały się nowe partie. Najważniejsze z nich zostały scharakteryzowane poniżej.

Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP)

Partia ta stała się główna spadkobierczynią Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), partii dominującej w okresie PRL-u. SdRP przejęła cały majątek rozwiązanej w styczniu 1990 r. PZPR. Jeszcze w trakcie trwania ostatniego zjazdu PZPR została podjęta decyzja o utworzeniu nowej partii. Na czele SdRP stanął Aleksander Kwaśniewski. Kiedy w 1995 r. został wybrany na urząd prezydenta RP obowiązki przewodniczącego przejął Józef Oleksy, a później Leszek Miller. W 1991 roku SdRP weszło w skład lewicowych ugrupowań i koalicji, tworząc Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD). Dopiero po przekształceniu się SLD w jednolitą partię w 1999 r. SdRP podjęła uchwałę o rozwiązaniu się. W pierwszych wolnych wyborach parlamentarnych (28 X 1991 r.) SdRP zdobyła 12%-owe poparcie i uplasowała się na drugim miejscu zaraz za Unią Demokratyczną. W kolejnych wyborach, które odbyły się 19 IX 1993 r. SLD zajęła już pierwsze miejsce, z 20%-owym poparciem. Było to jednak wówczas za mało, aby stworzyć samodzielny rząd. Stanowisko premiera objął lider Polskiego Stronnictwa Ludowego – Waldemar Pawlak. Po jego dymisji kolejno urzędy premierów sprawowali politycy SLD: Józef Oleksy i Włodzimierz Cimoszewicz. Wybory parlamentarne w 1997 r. przyniosły zwycięstwo ugrupowaniom postsolidarnościowym. SLD przeszło do opozycji. W kolejnych wyborach w 2001 r. koalicja stworzona przez SLD i Unię Pracy (UP) wygrała. Premierem został Leszek Miller. Trzy lata później zastąpił go na tym stanowisku Marek Belka. 26 marca 2004 r. w SLD doszło do rozłamu. Grupa działaczy skupiona wokół Marka Borowskiego powołała do życia nową partię – Socjaldemokrację Polską (SdPL). Konflikty w łonie SLD trwały. Część działaczy przeszła do Partii Demokratycznej. W tej sytuacji w maju 2005 r. ówczesne kierownictwo SLD podało się do dymisji. Na czele nowych władz SLD, wybranych jeszcze w tym samym miesiącu stanął – Wojciech Olejniczak. Przed startem w wyborach parlamentarnych w roku 2006 SLD zawiązało koalicję z UP, SdPL i Partią Demokratyczną, pod nazwą – Lewica i Demokraci. Po wyborach koalicyjna współpraca była kontynuowana. W przyspieszonych wyborach parlamentarnych 21 października 2007 r. koalicja Lewica i Demokraci uzyskała 13,15% głosów, co dało jej 53 mandaty w sejmie.

Unia Demokratyczna (UD) – partia polityczna utworzona w 1990 r. Na jej czele stanął Tadeusz Mazowiecki. Partia skupiała dawnych działaczy Solidarności o dość szerokich poglądach politycznych od socjaldemokratycznych na konserwatywnych kończąc. W pierwszych wyborach parlamentarnych (27 X 1991 r.) UD zdobyła pierwsze miejsce, co z racji niewielkiej różnicy pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami przełożyło się tylko na 62 mandaty. W 1992 r. miała miejsce pierwsza secesja. Partię opuścili działacze skupieni wokół Aleksandra Halla, tworząc Partię Konserwatywną (PK). Wśród działaczy UD można wymienić Bronisława Geremka, Hannę Suchocką, pełniącą w latach 1992-1993, urząd premiera. W 1994 r. z połączenia Unii Demokratycznej z Kongresem Liberalno-Demokratycznym (KL-D) powstała Unia Wolności (UW).

Kongres Liberalno-Demokratyczny – partia powstała 30 czerwca 1990 r. Głosiła program liberalno-konserwatywny. Jej twórcami i członkami byli m. in.: Donald Tusk, Jan Krzysztof Bielecki czy Janusz Lewandowski. W pierwszych wyborach parlamentarnych KL-D uzyskał 7,49%-owe poparcie. Kolejne wybory przegrał, nie przekraczając progu wyborczego. Kongres brał udział w koalicji, która tworzyła rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego (1991 r.) oraz rząd Hanny Suchockiej. Podczas zjazdu kongresowego w kwietniu 1994 r. doszło do połączenia z UD. Powstała wówczas Unia Wolności. W wyborach parlamentarnych w 1997 r. UW otrzymała 13%-owe poparcie, uzyskując 60 mandatów. W kolejnych wyborach nie przekroczyła 5%-owego progu wyborczego. UW tworzyła gabinet Jerzego Buzka. W 2000 r. wystąpiła jednak z koalicji AWS. Znanymi działaczami UW byli: Tadeusz Mazowiecki, Leszek Balcerowicz, Bronisław Geremek czy Władysław Frasyniuk.

W łonie UW wciąż obecne były spory o charakterze programowym pomiędzy dawny działaczami KL-D a członkami dawnej UD. Nie udało się ich rozwiązać (KL-D reprezentował program liberalno-konserwatywny, UD natomiast socjalnoliberalny czy centrowolewicowy). W 2001 r. doszło do rozłamu. Działacze dawnego KL-D utworzyli – Platformę Obywatelską RP (PO), natomiast działacze dawnej UD utworzyli wraz z Markiem Belką (SLD) i Jerzym Hausnerem (SLD) – Partię Demokratyczną (PD) - demokraci.pl. Do najbardziej znanych jej działaczy należą: Janusz Onyszkiewicz, Bogdan Lis, Jan Widacki.

Platforma Obywatelska RP

Partia założona 24 stycznia 2001 r. przez Donalda Tuska, Macieja Płażyńskiego i Andrzeja Olechowskiego (zarejestrowana w marcu 2002 r.). Nową partię współtworzyły osoby wywodzące się z Akcji Wyborczej „Solidarność”, z UW i KL-D. Partia opowiada się za zmianą konstytucji w kierunku wzmocnienia władzy prezydenta, za zniesieniem senatu, zakazem finansowania partii politycznych z budżetu państwa, za zniesieniem KRRiT, za zmniejszeniem centralnej administracji i za przeprowadzeniem lustracji. W kwestiach gospodarczych PO zmierza do zreformowania publicznych finansów, do obniżenia podatków i do wprowadzenia podatku liniowego. Do najbardziej znanych jej działaczy należą: Donald Tusk, Bronisław Komorowski, Jan Maria Rokita, Grzegorz Schetyna czy Julia Pitera.    

Porozumienie Centrum (PC)

Partia powstała w 1990 r. z inicjatywy Jarosława Kaczyńskiego i Jana Olszewskiego, w wyniku tzw. „wojny na górze” i rozbicia obozu postsolidarnościowego. Partia w wyborach parlamentarnych w 1991 r. zdobyła 8,7%-owe poparcie (44 mandaty). W latach 1991-1992 Jan Olszewski sprawował urząd premiera. Po upadku swojego rządu Olszewski założył nowe ugrupowanie pod nazwą – Ruch dla Rzeczypospolitej. W 1993 r. partia Kaczyńskiego nie zdobyła żadnego mandatu do Sejmu. W 1997 r. weszła w skład Akcji Wyborczej „Solidarność” (AWS). W 2001 r. z części dawnego PC powstało – Prawo i Sprawiedliwość (PiS).

Prawo i Sprawiedliwość

Współtworzyły także osoby wywodzące się z AWS i z Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego (ZChN). PiS w swoich programach postuluje zmianę konstytucji w kierunku wzmocnienia władzy wykonawczej. Chce zaostrzenia przepisów prawa karnego, skutecznej walki z korupcją i przeprowadzenia lustracji. Opowiada się za zwiększeniem kontroli nad finansami publicznymi, za ograniczeniem wydatków na państwową administrację, za uproszczeniem systemu podatkowego. W wyborach w 2005 r. PiS zdobył 27,0% głosów, dwa lata później – 32,11% (166 mandatów), jednak to nie wystarczyło by te wybory wygrać.

Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN)

Partia została utworzona w 1989 r. przez środowiska związane z Solidarnością. W swoim programie ugrupowanie odwoływało się do tradycji przedwojennej endecji i chrześcijańskiej demokracji. Partia wchodziła w skład rządów J. K. Bieleckiego, J. Olszewskiego i H. Suchockiej. W wyborach parlamentarnych w 1997 r. część działaczy uzyskała mandaty startując z ramienia AWS. Do najbardziej znanych działaczy ZChN należeli: Wiesław Chrzanowski, Marek Jurek, Ryszard Czarnecki, Stefan Niesiołowski (dziś PO).

Akcja Wyborcza „Solidarność” (AWS)  

To koalicyjne ugrupowanie powstałe w 1996 r. W jego skład weszło szereg ugrupowań postsolidarnościowych, m. in. NSZZ „Solidarność”, Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna, Porozumienie Centrum, Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe czy Porozumienie Ludowe. Przewodniczącym AWS została Marian Krzaklewski. Koalicja AWS była podporą rządów Jerzego Buzka w latach 1997 – 2001. Później rozpadła się na mniejsze ugrupowania.   

Unia Pracy (UP)

Partia powstała w czerwcu 1992 r. Partią kierowali Ryszard Bugaj, Zbigniew Bujak i Wiesława Ziółkowska. Pierwszym przewodniczącym partii został wybrany w 1993 r. Ryszard Bugaj. W wyborach w 1993 r. partia dzięki zawartej z SLD koalicji uzyskała 41 mandatów. Weszła w skład rządu tworzonego przez Waldemara Pawlaka. Cztery lata później nie znalazła się już w Sejmie, uzyskując 4,7%-owe poparcie. Do wyborów w 2001 r. wystartowała ponownie w koalicji z SLD. Tworzyła wraz z tą partią rząd koalicyjny Leszka Millera. W 2006 r. znalazła się w koalicji Lewica i Demokraci.

Partia głosi program socjaldemokratyczny. Opowiada się za rozbudowanym systemem świadczeń socjalnych, za ograniczeniem prywatyzacji. Walczy o równouprawnienie kobiet, jest za rozdziałem Kościoła od państwa.

Unia Polityki Realnej (UPR)  

Partia założona 14 listopada 1987 r. (wówczas jako Ruch Polityki Realnej) przez Ryszarda Czarneckiego, Stefana Kisielewskiego, Janusza Korwin-Mikke, Stanisława Michałkiewicza, Roberta Smoktunowicza. W 1990 r. została zarejestrowana jako legalnie działająca partia.

Partia opowiada się za sprywatyzowaniem szkolnictwa, zniesieniem przymusu służby wojskowej, likwidację wszelkich związkowych przywilejów oraz grup uprzywilejowanych, zniesienie przymusu ubezpieczeń społecznych i osobowych, oraz za wprowadzeniem konstytucyjnego zakazu ustanawiania monopoli.

Liga Polskich Rodzin (LPR)  

Partia powstała w kwietniu 2001 r. (zarejestrowana tego samego roku w maju), jednocząc szereg ugrupowań narodowo-katolickich. LPR była przeciwna przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, opowiada się natomiast za poszerzaniem współpracy ze Stanami Zjednoczonymi. Jest za lustracją  dekomunizacją. W programie społecznym odwołuje się do wartości katolickich. W wyborach parlamentarnych w 2001 r. LPR zdobyła 8,3%-owe poparcie, uzyskując 36 mandatów. Cztery lata później – 7,9% i 34 mandaty. W przyspieszonych wyborach parlamentarnych w 2007 r. LPR nie przekroczyła wymaganego 5%-owego progu wyborczego i znalazła się poza parlamentem.

Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL)  

Ugrupowanie powstało w 1990 r. Współtworzyły je wówczas: PSL „Odrodzenie” oraz PSL tzw. wilanowskie. Partia współtworzyła rządy Waldemara Pawlaka, Józefa Oleksego i Włodzimierza Cimoszewicza. Największe poparcie zdobyła w wyborach parlamentarnych w 1993 r. – 28,7%, co dało jej 132 mandaty. W każdych następnych wyborach parlamentarnych PSL wchodziła do Sejmu, ciesząc się jednak niezbyt wysokim poparciem. Po wyborach w 2007 r. partia będzie tworzyć koalicję ze zwycięską Platformą Obywatelską. Najbardziej znanymi politykami związanymi z PSL są: Waldemar Pawlak, Jarosław Kalinowski, Józef Zych.  

Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej

Ugrupowanie wywodzące się ze Związku Zawodowego Rolników Samoobrona. Partia powstała w 2000 r. (jako Samoobrona RP), wcześniej występowała pod nazwą Partia Przymierze Samoobrona (od 1992 r.). Partia posługuje się populistycznymi hasłami, w sferze ekonomii jej program jest raczej lewicowy. W wyborach do parlamentu w 2001 r. uzyskała 11,2% poparcia, co przełożyło się na 53 mandaty. Cztery lata później – 11,4% (56 mandatów). W Sejmie V kadencji wraz z PiS i LRP, Samoobrona RP tworzyła koalicję. Po przyspieszonych wyborach parlamentarnych w 2007 r. uzyskała niskie poparcie i znalazła się poza Sejmem.