Prawa człowieka

Podstawowe prawa każdego człowieka od urodzenia, aż do naturalnej śmierci przysługujące mu niezależne od pochodzenia, koloru skóry, wyznania, narodowości, płci, wykształcenia i zawodu nazywamy prawami człowieka. Wynikają one z faktu bycia człowiekiem i są:

• przyrodzone - czyli nabywane przez urodzenie;
• powszechne - przysługują wszystkim ludziom;
• niezbywalne - nie można się ich zrzec;
• nienaruszalne - nikt nie może pozbawić człowieka tych praw;

Genezę praw człowieka można upatrywać w:

• Dekalogu, w elementach wiary judaistycznej, później chrześcijańskiej, które mówią o równości ludzi w oczach Boga;
• w kodeksie Hammurabiego, w którym zapisano:

Jam jest król (...). Gdy bóg Marduk polecił mi abym dobrze ludźmi rządził, abym dał krajowi dobre kierownictwo, włożyłem prawo i sprawiedliwość do ust kraju, zapewniłem ludziom pomyślność.

• filozofii starożytnej Grecji np. Pitagorejczycy uważali, że władzę daje człowiekowi mądrość, a nie urodzenie. Sofiści podkreślali równość obywateli w posiadaniu własnych poglądów. Sokrates, jak akuszerka, pomagał rodzić się mądrości u ówczesnych Ateńczyków. Arystoteles wychwalał umiarkowaną demokrację. Stoicy głosili wolność jednostki i niezależność od państwa oraz prymat praw naturalnych;
• filozofii starożytnego Rzymu np. Seneka (początki n.e.) mówił, że „homo res sacra hominis” „człowiek świętością”, a źródłem suwerenności jest lud;
• rzymskim prawie cywilnym, w którym znane były maksymy np. o konieczności wysłuchania dwóch stron zanim zostanie ogłoszony wyrok;
• filozofii św. Tomasza głoszącej w „Summie teologicznej” o konieczności uznania praw naturalnych przy tworzeniu praw przez władcę;
• Wielkiej Karcie Swobód wydanej w 1215 roku w Anglii przez króla Jana bez Ziemi, gwarantującej, że nikt nie może być wygnany, pozbawiony praw, pozbawiony mienia bez wyroku sądowego równych mu osób;
• Uznawanej w Polsce szlacheckiej zasadzie „neminem captivabimusnisi iure victum” „nikogo nie więzimy bez wyroku sądu”;
• w doktrynie o tolerancji religijnej wygłoszonej przez Pawła Włodkowica, podczas soboru w Konstancji w 1415 roku;
• w ustawie angielskiej Habeas corpus act z 1679 roku zabraniającej aresztowania obywatela, bez wyroku sądowego;

Najokazalej widać rozwój praw obywatelskich w okresie oświecenia:

• w filozofii przedstawicieli oświeceniowych Johna Locka, (Dwa traktaty o rządzie), Monteskiusza (O duchu praw ), J.J. Rousseau (Umowa społeczna), T. Paine'a (Prawa człowieka). Filozofowie rozważali umowę społeczną jaka się wytwarza pomiędzy władzą, której społeczeństwo powierzyło uprawnienia do prowadzenia państwa, a w zamian ma gwarancję na przestrzeganie podstawowych praw. Filozofowie oświecenia podkreślali, że człowiek rodzi się wolny, ma prawa do życia, wolności i własności, tolerancji, państwo zapewnia praworządność. Każda władza (ustawodawcza i wykonawcza) w państwie stworzona na wzór oświeceniowy podlega konstytucji, czyli spisanym normom prawnym;

• w Deklaracji Niepodległościowej Stanów Zjednoczonych, określająca równość stanów i ludzi wobec prawa;

• konstytucji amerykańskiej z 1787roku, w której zastosowano model trójpodziału władzy według Monteskiusza jako najbardziej nowoczesny sposób zorganizowania państwa;

• Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku, która jako pierwsza wprowadziła hasła: wolność, własności, suwerenności ludu, równość i braterstwo, zawierała również katalog praw obywatelskich. Deklaracja głosiła, że państwo ma za zadanie chronić prawa jednostki;

• konstytucji francuskiej z 1791 roku, jednym z pierwszych nowoczesnych dokumentów wprowadzających ustrój republikański we Francji, zawierała wiele cech powyższej Deklaracji;

• konstytucji 3 maja 1791 roku w Polsce, gdzie nie tylko zastosowano model trójpodziału władzy według Monteskiusza, ale również inne osiągnięcia myśli oświeceniowej np.: swobodę wyznania, wzięcie chłopa pod opiekę prawną państwa, oraz nietykalność osobistą mieszczan, a także zapewnienie tolerancji religijnej dla mieszkańców Rzeczypospolitej;

• w Kodeksie cywilnym Napoleona Bonaparte z 1804 roku, w którym podkreślano równość i własność jednostki. Wojny toczone przez Napoleona upowszechniły zdobycze rewolucji i „jego” kodeks w niemalże całej Europie, z tego też powodu w przepisach państwowych np. Niemiec, czy Polski widać ewidentnie francuskie wzorce. Ważnym przykładem z historii Polski była ogłoszona w 1807 roku konstytucja, znosiła poddaństwo i wprowadzała do rzeczywistej realizacji znane już we Francji zdanie „człowiek rodzi się wolny” (konstytucja nadała chłopom wolność osobistą).

Wiek XIX dał początki powstaniu zabezpieczeń prawnych na arenie międzynarodowej, początkowo dotyczyło to prawa do interwencji humanitarnej gdy jakieś państwo ograniczało prawa narodowe lub religijne. Istotnymi przykładami zabezpieczeń prawa międzynarodowego był traktat berliński z 1878 roku, w którym zabezpieczono ochronę prawną chrześcijanom w państwie tureckim.

Wielkie znaczenie dla rozwoju praw humanitarnych miała konwencja genewska z 1864 roku, w której określono zasady opieki nad poszkodowanymi i rannymi w wojnie niezależnie od narodowości. Dzięki konwencji powstał Międzynarodowy Czerwony Krzyż.

W 1907 podpisano jeszcze jedną konwencję haską, która objęto mieszkańców oraz żołnierzy na terenie konfliktu. Niestety w czasie trwania II wojny światowej obie konwencje nie były przestrzegane przez państwa totalitarne.

Ważnym wydarzeniem dla rozwoju systemu ochrony prawa międzynarodowego było ogłoszenie przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona prawa narodów do samostanowienia jako kryterium utrzymania pokoju na świecie.

Działająca w okresie dwudziestolecia międzywojennego Liga Narodów przyjęła sobie za cel, działania zmierzające do pokojowego rozstrzygania sporów oraz równouprawnienia mniejszości narodowych. W ramach pracy Ligi Narodów stworzono ochronę praw uchodźców, prawo pracy oraz prawa socjalne.

W 1942 roku Karta atlantycka naszkicowała cele działań na rzecz ochrony praw człowieka, uwzględniając m.in. prawo ludów do wybrania sobie formy rządów.

Rozkwit praw człowieka nastąpił dopiero po 1945 roku, gdyż okres wojny pokazał wiele przykładów ich łamania, w związku z czym należało stworzyć system zabezpieczający przed kolejnymi tego typu dzianiami.

W 1945 roku powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych i podległe jej agendy, które zajęły się nietylko ochroną praw człowieka, ale również rozpowszechnianiem przykładów ich łamania w celu reakcji opinii światowej oraz propagowaniem ochrony tychże praw. Odniesienie do propagowania i przestrzegania praw człowieka zawiera artykuł pierwszy Karty Narodów Zjednoczonych, z kolei artykuł 68 tegoż dokumentu mówi o powołaniu komisji praw człowieka. Do dnia dzisiejszego ONZ i jej agendom udało się opracować szereg sprawdzonych mechanizmów monitorujących naruszenie praw człowieka.

Dzięki działalności Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz poszerzaniu się zakresu praw obywatelskich pojawiła się konieczność tworzenia systemów regionalnych np.: europejskiego, afrykańskiego, amerykańskiego i arabskiego, którym łatwiej chronić prawa człowieka na poszczególnych kontynentach. W wielu państwach powstają instytucje narodowe przygotowujące i przeprowadzające kampanie propagandowe na temat praw człowieka.