Rodzaje doktryn

Słowo liberalizm pochodzi od łacińskiego słowa libertas co znaczy wolność. Zgodnie więc z tym słownym rodowodem, liberalizm jest politycznym kierunkiem, zgodnie z którym nadrzędną i najwyższą wartością jest wolność. Oczywiście jest to wolność szeroko rozumiana. Będzie ona dotyczyć jednostki jako takiej, posiadanych przez nią praw czy też jej działań, chociażby w sferze gospodarki.

Zwolennicy liberalizmu odwołują się w swoich hasłach do indywidualizmu. Ta filozoficzna doktryna stawia wyżej prawa jednostki, niż prawa wspólnoty, do której owa jednostka należy. Należy jednak pamiętać, iż mimo że wolność jednostki postulowana przez liberałów powinna być nieograniczona, to jednak jednostka musi działać w ramach prawa. Zgodnie z doktryną liberalizmu każda jednostka winna mieć możliwość działania na własny rachunek (w każdej z dostępnych sfer życia). Człowiek ma być aktywny, korzystać z pełni przysługujących mu praw. Tak skonstruowane społeczeństwo będzie czynić świat lepszym – jak wierzą liberałowie. Każda z jednostek będzie zdolna do kształtowania społeczeństwa na swój własny sposób. Społeczeństwo w doktrynie liberalnej jest jedynie sumą jednostek, a każda z nich jest od niego ważniejsza. Liberałowie twierdzą, iż bez jednostek nie byłoby społeczeństwa. Zagrożeniem jest silne państwo, które ingeruje w życie poszczególnych ludzi, hamując ich aktywność i działanie.

Fundamentem wolności jednostki jest dla liberałów własność prywatna. Należy ją chronić i wspierać jej właścicieli. Jeśli w państwie brakuje własności prywatnej, to brakuje jednocześnie wolności. Jeśli natomiast nie ma wolności, to wówczas człowiek umiera, bo bez niej nie jest w stanie żyć. Co ciekawe w doktrynie liberalnej nie ma mowy i granicach posiadania dóbr, a wręcz przeciwnie, można się bogacić bez końca.

Zwolennicy liberalizmu odwołują się do takich oświeceniowych haseł jak: wolność i równość. Mówiąc o równości w doktrynie liberalnej należy pamiętać, iż jest to naturalna równość ludzi. A więc każdy z nas rodząc się jest równy drugiemu człowiekowi. Wszelkie przywileje, czy to klasowe czy feudalne, są niedopuszczalne. Równość jednak, o której mówi liberał, jest tylko równością szans, które jednak każdy człowiek w swoim życiu musi wykorzystać już na własny rachunek. Życie jest nieustannym zmaganiem się, jest walką o sukces, w której wygrywają lepsi i bardziej wytrwali. Dlatego też liberałowie godzą się na istnienie nierówności społecznych, które są swoistego rodzaju gwarancją wolności jednostki. Wszelkie próby likwidowania tych nierówności, są dla niej zagrożeniem.

Liberalizm narodził się w okresie Oświecenia. Był odpowiedzą na istniejący wówczas w Europie system polityczny, społeczny i gospodarczy. Uderzył swoimi hasłami w „stary ład”, w system monarchiczny (jako odpowiedź na liberalizm zrodzi się konserwatyzm, postulujący utrzymanie status quo). W programie oświeceniowych liberałów znalazły się hasła zniesienia feudalnego ustroju, ograniczenia szlacheckich przywilejów, ale także i ograniczenia roli Kościoła. Postulowano zniesienie monarchii i wprowadzenie w jej miejsce demokracji (dla liberała bowiem jest to najlepszy polityczny system). Głoszono wolność i równość wszystkich obywateli, opowiadano się na respektowaniem zasady sprawiedliwości i tolerancji.

• Liberalni myśliciele

John Stuart Mill (1806 – 1873), filozof, ekonomista i wybitny politolog; uważany za twórcę liberalizmu; był kontynuatorem myśli Johna Locke’a; zauważył iż zagrożeniem dla demokracji jest dyktatura większości, a w ekonomii dla wolnorynkowej gospodarki powstanie monopolistycznych przedsiębiorstw; do podstawowych wolności zaliczył m. in. prawo do zgromadzeń, do zrzeszania się, do publicznego wyrażania swoich poglądów, a także gwarancję praw mniejszości w państwie demokratycznym; do jego podstawowych dzieł należą: System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, a z dzieł polityczno-ekonomicznych: O wolności, Uwagi o rządzie reprezentatywnym oraz Poddaństwo kobiet (ta ostatnia pozycja została napisana razem z żoną Harriett Taylor).

Benjamin Constant (1676 – 1830), francuski pisarz, polityk i filozof; uznawany jest za jednego z ojców nowoczesnego liberalizmu (liberalizm demokratyczny); brał udział w rewolucji francuskiej, później poparł zamach stanu dokonany przez Napoleona Bonaparte; po odsunięciu o władzy udał się na emigrację, od tej pory stał się wrogiem Napoleona i jego autorytarnych rządów; w 1830 r. poparł rewolucję lipcową;

John Locke (1632 – 1704), filozof, polityk, politolog; twórca empiryzmu, a także teoretycznych podstaw systemu demokratycznego; warunkami do stworzenia demokracji w państwie są według Locke’a: umowa społeczna pomiędzy obywatelami a władzą, zawarta w konstytucji, rządy prawa, wybór władzy w drodze głosowania wspólnoty oraz wolność zrzeszania się, swoboda wypowiedzi i wolność prowadzenia gospodarczej działalności; najważniejszymi jego dziełami są: Rozważania dotyczące ludzkiego rozumu, Dwa traktaty o rządzie oraz Listy o tolerancji

Alexis de Tocqueville (1805 – 1859), polityk, twórca i zwolennik konserwatywnego liberalizmu; analizując ustrój demokratyczny skupiał się w swoich badaniach nad kwestiami równości i wolności; zauważył iż stowarzyszenia i działania obywatelskie mają bardzo korzystny wpływ na rozwój państwa demokratycznego; jego najważniejszymi dziełami są: O demokracji w Ameryce oraz Dawny ustrój i rewolucja.

Adam Smith (1723 – 1790), ekonomista, uważany za twórcę liberalizmu gospodarczego; w swoich badaniach zajmował się obserwacją społeczeństw zachodniej Europy (głównie społeczeństwa brytyjskiego); jego ambicją stało się zbudowanie teorii, która opisałby zachowanie jednostki w społeczeństwie, oraz w relacjach w różnych obszarach społecznego życia; do jego najważniejszy dzieł należą: Teoria uczuć moralnych oraz Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów.

Do znanych myślicieli liberalnych należą również: Benedetto Croce, Friedrich August von Hayek, Milton Friedman, Herbert Spencer, Karl Popper czy Mirosław Dzielski.

• Nurty liberalizmu

Liberalizm demokratyczny

Koncepcja jednostki

• wolność nadrzędną wartością
• każda jednostka jest równouprawnionym obywatelem państw
• społeczeństwo jest sumą jednostek; są to jednostki o często przeciwstawnych interesach

Koncepcja państwa

• władza państwowa działa w ramach prawa (państwo praworządne)
• swoje kompetencje wykorzystuje do ochrony interesów całej wspólnoty
• ustrój państwa i jego system polityczny są demokratyczne (istnieje parlament, działają instytucje samorządu terytorialnego, organy są wybierane w drodze powszechnych wyborów)
• bezpłatna, laicka oświata
• rozdział Kościoła od państwa

Liberalizm socjalny

Koncepcja jednostki

• każda jednostka winna mieć zabezpieczoną przez państwo równość szans
• pakiet socjalnych pomocy dla ludzi najuboższych

Koncepcja państwa

• państwo praworządne ma aktywnie wpływać na bieg spraw gospodarczych i socjalnych (interwencjonizm państwa)
• interwencjonizm wymaga nowych prawnych regulacji, rozbudowy aparatu władzy i pozyskania środków finansowych
• przeprowadzenie reform, których celem będzie wzbogacenie i wzmocnienie wolności jednostki
• gwarancja praw politycznych i socjalnych obywatelom (koncepcja „państwa dobrobytu”)

Liberalizm konserwatywny (neoliberalizm)

Koncepcja jednostki

• istnienie nierówności jest niezbędnym warunkiem do realizacji wolności jednostki oraz do rozwoju społeczeństwa
• każdemu człowiekowi winno się zapewnić nietykalność własności osobistej oraz pełnej wolności, by mógł realizować swoje inicjatywy
• istnienie nierówności społecznych jest rzeczą normalną

Koncepcja państwa

• państwo nie może kierować procesami gospodarczymi, może je jedynie nadzorować
• nie może pełnić funkcji socjalnej wobec obywateli
• państwo organizacją praworządną, o ograniczonych kompetencjach
• państwowe instytucje mają być demokratyczne
• życie polityczne winno być domeną elit społeczeństwa