Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - Analiza utworu

Geneza utworu

Polska wersja utworu została sporządzona w XV wieku prawdopodobnie przez zakonnika z Mazowsza. Autor podkreślił funkcję dydaktyczną, której miał utwór służyć. Historię Polikarpa określił mianem egzemplum, czyli przykładu.

Problematyka

Motyw vanitas w utworach średniowiecznych

Motyw śmierci i jej absolutnej władzy nad człowiekiem, przemijanie wszystkiego, co ziemskie, pojawiał się szczególnie często w literaturze średniowiecznej. Na żywotność motywów wanitatywnych (łac. Vanitas – marność) wpływ miał niewątpliwie Kościół, który jako instytucja dominująca w średniowieczu, starał się odciągnąć ludzi od spraw doczesnych, od dążenia do zgubnych rozkoszy, a kierował uwagę wiernych na wszystko, co było związane z życiem wiecznym. Dodatkowy wpływ na rozwój utworów traktujących o kruchości ludzkiego życia miały liczne klęski żywiołowe, epidemie, które uświadamiały ludziom, jak ulotne i krótkie jest życie człowieka, który poddany został prawu przemijania, a na koniec – śmierci. Właśnie dlatego starano się przekonać ludzi, by zadbali o to, co najważniejsze, czyli o wartości duchowe, bo to one, w ostatecznym rozrachunku z życiem, liczą się najbardziej. Świadectwem obsesyjnej postawy wobec śmierci są liczne gatunki literackie, które mówią o przemijaniu i śmierci, jak: dialogi, skargi, żale, egzepmla.

Treść utworu

Polikarp „mędrzec wieliki, mistrz wybrany”, prosił Boga, aby dane mu było ujrzeć Śmierć, bo bardzo był ciekaw, jak ona wygląda. Kiedy wszyscy ludzie opuścili kościół, on pozostał i modląc się żarliwie, prosił Boga o spotkanie ze Śmiercią. Pan Bóg zadośćuczynił jego prośbie i nagle przed oczyma Polikarpa zjawiła się Śmierć:

Uźrzał człowieka nagiego, / przyrodzenia niewieściego, / obraza wielmi skaranego(…) / chuda, blada, żółte lice / l[e]ści się jako miednica.

Polikarp okropnie przestraszył się tego widoku – „padł na ziemię, eże stęknął”. Jednak, gdy początkowy strach minął, zaczął ze Śmiercią rozmawiać, wypytywać ją o różne rzeczy. Nade wszystko chciał wiedzieć, dlaczego ludzie są u niej w takiej niełasce i czy można ją przekupić:

dałbych dobry kołacz upiec, / bych mogł przed tobą uciec.

Śmierć, odpowiadając na pytania Polikarpa, podkreślała, jak potężna jest i wszechmocna. Jawi się w utworze jako sędzia i kat szczególnie okrutny dla grzeszących. Mnogość postaci, które „morzy w dzień i w nocy” zadziwia, bo „zbawia żywota” cesarzy i królów, astrologów, filozofów, kupców, rzemieślników, handlarzy niewolnikami, kramarzy, sędziów, przeorów, kanoników, proboszczów, kupców, morderców, dobrych i złych ludzi. Przypomina też o kruchości i przemijalności życia, o tym, jak złudny i zwodniczy jest majątek, za którym gonimy:

co nam pomogło odzienie, / albo obłudne jimienie, / cośmy się w niem kochali, / a swe dusze za nie dali?.

Zwraca uwagę, że kto żyje dobrze i uczciwie, nie ma potrzeby obawiać się Śmierci, bo „pójdzie w niebieskie radości.

Elementy religijne i świeckie w utworze

Podjęcie tematu śmierci to pierwiastek typowo religijny. Refleksje dotyczące przemijalności i kruchości życia ludzkiego, a także dominacji Śmierci nad nimi, były zawarte w utworach o charakterze religijnym. Jednak sam opis Śmierci, z którą Polikarp rozmawiał ma charakter humorystyczny, a więc typowy dla literatury świeckiej. Zachowanie Śmierci też jest zabawne i nieco dziwne, bo jest zarozumiała, złośliwa, kpi sobie z Polikarpa. Reakcja bohatera na widok Śmierci też bawi czytelnika, a więc utwór nie należy do typowej liryki religijnej, bo oprócz elementów religijnych, zawiera i pierwiastki świeckie.

Taniec Śmierci (franc. dance macabre)

Częsty motyw pojawiający się w średniowiecznej literaturze i sztuce. Przedstawiano Śmierć, zwykle w postaci kościotrupa, prowadzącego za sobą roztańczony korowód ludzi, reprezentujących wszystkie stany społeczne.

Sztuka umierania (łac. ars moriendi)

To bardzo popularne utwory, które zawierały refleksje na temat śmierci i wskazówki, jak właściwie przygotować się do niej. Czasem nawet były to po prostu scenariusze, jak zachowywać się w momencie umierania.

Gatunek literacki

Jest to wierszowany dialog, jeden z licznych, w literaturze średniowiecznej, utworów moralistyczno-wychowawczych, przedstawiających znikomość życia ziemskiego. Wiersz zdaniowo-rymowy, typowy dla literatury średniowiecza, oparty na tym, że w każdym wersie zamykało się jedno zdanie lub jednorodny człon zdaniowy (bez przerzutni). Był to wiersz rymowy, asylabiczny (o różnej liczbie sylab w wersie), wykonywany przy akompaniamencie jakiegoś instrumentu.

Kontynuacje i nawiązania

• obraz, w kościele bernardynów w Krakowie, przedstawiający artystyczną wizję Śmierci;
• Taniec Śmierci, zabytkowy obraz znajdujący się w Katedrze Tarnowskiej;
• Hans Holbein Taniec Śmierci;
• Andrzej Wróblewski Szofer niebieski.

Bibliografia przedmiotowa

• J. Starnawski, Średniowiecze. Poezja religijna, Warszawa 1984.
• W. Taszycki, Najdawniejsze zabytki języka polskiego, Wrocław 1975.
• T. Witczak, Literatura średniowiecza, Warszawa 1999.
• M. Włodarski, Rozmowa Mistrza ze Śmiercią, [w zbiorze:] Lektury polonistyczne, t. II, pod red. A. Borowskiego i J. S. Gruchały, Kraków 1997.