Średniowiecze

Podstawowe informacje o epoce:

Czas trwania

Wieki średnie, czyli okres pomiędzy starożytnością a renesansem, trwał w Europie ponad dziesięć stuleci. Za początek średniowiecza przyjmuje się umownie upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 r.n.e.). W Polsce natomiast średniowiecze trwało od X do XV wieku. Rozpoczęło się wraz z przyjęciem chrztu przez Mieszka I, czyli w 966 roku.

Początek epoki wiąże się zazwyczaj z okresem, kiedy formuje się nowa cywilizacja, kiedy przekształca się życie społeczne oraz polityczne i tak – średniowiecze zaczęło się kształtować już w 306 roku, kiedy Konstantyn Wielki wstąpił na tron i na mocy edyktu wydanego w 313 roku dał swobodę wyznania chrześcijanom. To właśnie, zdaniem historyków, było przyczyną rozłamu imperium rzymskiego na zachodnie i wschodnie. Skutki podziału przyniosły nieprzewidziane konsekwencje, co było widoczne także w formach cywilizacji i kultury chrześcijańskiej, rozbitej, na skutek odszczepienia (schizmy), na katolicką i prawosławną. W kręgu kultury zachodniej (łacińskiej) znalazła się Polska pod koniec X wieku. Zmierzch średniowiecza następował powoli. Najwcześniej, bo już w XV wieku, skończył się we Włoszech. W Polsce dopiero na początku wieku XVI. Koniec średniowiecza wyznaczają trzy wielkie wydarzenia, a mianowicie: upadek Konstantynopola (1453 r.), odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492 r.) i wynalezienie przez Gutenberga ruchomej czcionki (1450 r.).

Nazwa epoki

Nazwę średniowiecze, czyli wieki średnie (łac. medium aevum) wprowadzili twórcy renesansu. Nazwa posiadała zabarwienie ironiczne, ponieważ ci, którzy tę epokę tak nazwali, zarzucali poprzednikom odejście od wartości starożytnych, ciemnotę i zacofanie.

Najważniejsze wydarzenia historyczne epoki:

EUROPA

476 - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego

800 - Karol Wielki cesarzem Francji

962 - Otto I cesarzem rzymskim narodu niemieckiego

988 - chrystianizacja Rusi

1054 - schizma Kościoła rzymskiego i greckiego

1096 - I wyprawa krzyżowa (krucjata) i zdobycie Jerozolimy

1138 - II i III wyprawa krzyżowa; potęga papiestwa

1215 - Wielka Karta Wolności w Anglii

1240 - najazd Tatarów na Ruś

1309 - początek niewoli awiniońskiej papieży

1337 - początek wojny stuletniej

1347 - epidemia „czarnej śmierci” (dżumy)

1453 - zdobycie Konstantynopola przez Turków

1492 - odkrycie przez Kolumba Ameryki

POLSKA

966 - przyjęcie chrztu przez Mieszka I

972 - bitwa pod Cedynią

992 - Bolesław Chrobry księciem

997 - śmierć św. Wojciecha

1000 - Otton III w Gnieźnie

1025 - koronacja Bolesława Chrobrego

1138 - rozbicie dzielnicowe

1226 - sprowadzenie Krzyżaków do Polski przez Konrada Mazowieckiego

1241 - bitwa pod Legnicą

1320 - koronacja Władysława Łokietka

1333 - Kazimierz Wielki na tronie

1364 - założenie Akademii Krakowskiej

1385 - unia polsko - litewska w Krewie

1386 - ślub Jadwigi z Jagiełłą

1410 - bitwa pod Grunwaldem

1444 - bitwa pod Warną

1447 - na tronie Kazimierz Jagiellończyk

1466 - pokój toruński

1474 - pierwsze drukowane utwory

1518 - przybycie Bony Sforzy do Krakowa

Życie społeczeństwa doby średniowiecza

Od połowy okresu średniowiecza (X w.) życie społeczno – polityczne było ściśle związane z konfliktem pomiędzy władzą świecką i duchowną. Za panowania cesarza Konstantyna IV Kościół otrzymał prawo swobodnego rozwoju, a na przełomie VIII i IX wieku poparcie cesarza Karola Wielkiego, co sprawiło, że Kościół stał się jedną z głównych potęg politycznych. Kościół głosił, że istnieje jeden naczelny cel życia: zasłużenie na zbawienie wieczne w niebie. Do zdobycia najwyższej władzy dążyło też cesarstwo, dlatego spory pomiędzy tymi dwoma potęgami rychło przerodziły się w konflikt i z czasem doprowadziły do upadku autorytetu, zarówno papiestwa, jak i cesarstwa.

W powstałych na gruncie dawnego cesarstwa rzymskiego państwach barbarzyńskich (barbarzyńcami nazywali Rzymianie nie – Rzymian oraz tych, którzy nie posiadali obywatelstwa rzymskiego, np. ludy germańskie i Słowian) utworzył się system feudalny, który stał się ustrojem społecznym średniowiecza. Charakteryzowały go ścisłe zależności pomiędzy panem (wasalem) a poddanym (lennikiem). Rycerstwo i duchowieństwo stanowiło w średniowieczu dwa najbardziej możne stany, które miały największe znaczenie i ogromny wpływ na rozwój kultury średniowiecznej. Kościoły i klasztory posiadały liczne majątki i rozległe przywileje nadawane im przez kolejnych panujących, którzy chrześcijaństwo uważali za czynnik sprzyjający ugruntowaniu ich władzy.

Duchowieństwo zresztą było jedyną w średniowieczu społeczną, wykształconą klasą. W klasztorach układano i przepisywano księgi, gromadzono biblioteki. Pracowitość zakonników w tym względzie stała się niemal symbolem, a frazeologizm „benedyktyńska cierpliwość” do tej pory funkcjonuje w naszym języku. Później pojawili się zawodowi przepisywacze książek, tak zwani kopiści, którzy swoje zajęcie traktowali jako jedno z ważnych rzemiosł.

Ze stanu duchownego wywodzili się prawnicy, uczeni i profesorowie mający wpływ na kształtowanie się poglądów ludzi średniowiecza. Ingerowali też w rozwój literatury, kultury i sztuki, dlatego w średniowiecznej kulturze przeważają elementy religijne. Łacina była powszechnym językiem Kościoła, prawa, nauki oraz piśmiennictwa i dominowała przez całe wieki średnie.

Wpływową warstwą społeczną było w średniowieczu rycerstwo. System feudalny wykształcił się w wyniku wojen, rycerze więc mieli ogromne znaczenie w społeczeństwie. Na dworach książęcych i rycerskich wytworzył się nawet odrębny rodzaj świeckiej kultury rycerskiej, chociaż i do niej przeniknęły elementy religijne.

Od X wieku odrębnymi ośrodkami życia stały się miasta. Mieszczanie zamożnością i poziomem kultury dominowali nad mniej okrzesanym średnim i biednym rycerstwem. Ale i ci nie mieli znaczącego wpływu na sprawy polityczne kraju, ich prawa były ograniczone. Żadnych przywilejów nie posiadała warstwa chłopska.

Światopogląd społeczeństwa opierał się na Biblii. Przetłumaczona na język łaciński przez św. Hieronima Wulgata była przedmiotem szczegółowych badań, a krzewiciele wiary i jej obrońcy (apologeci) głosili wyższość chrześcijaństwa nad innymi religiami.

Umysły ludzi średniowiecza zdominowało zagadnienie kruchości życia i nieuchronność śmierci. Przechodzące przez Europę kataklizmy, jak wojny, epidemie i zarazy, dziesiątkowały ludność i wpływały na ich światopogląd, w którym śmierć zajęła nadrzędne miejsce. Dlatego najpopularniejszym hasłem epoki było memento mori (pamiętaj, że umrzesz), a w literaturze i sztuce dominuje motyw danse macabre (taniec śmierci). Utwory i obrazy o tej tematyce uwypuklały prawdę, że śmierć dotyczy wszystkich, dobrych i złych, bogatych i biednych (pojęcie równości wobec śmierci nazywamy egalitaryzmem). Ludzie ciągle żyli w poczuciu zbliżającej się śmierci, stąd tak bardzo popularne stały się podręczniki o sztuce dobrego umierania (ars bene moriendi) uczące, jak przygotować się na przyjście śmierci.

Epokę średniowiecza cechują: teocentryzm i uniwersalizm w poglądach filozoficznych, dwujęzyczność i rękopiśmienność oraz anonimowość w literaturze.

Teocentryzm jest filozofią stawiającą Boga w centrum świata (theos – Bóg). Bóg stworzył piękny i doskonały świat. Sztuka i literatura były podporządkowane Kościołowi, autorzy sugerowali, że ludzie powinni kierować uwagę nie na wartości materialne, doczesne, ale na duchowe.

Uniwersalizm odzwierciedlał porządek społeczny w Europie, w której dominował Kościół, a papież był zwierzchnikiem wszystkich narodów. Władzę świecką sprawował cesarz. Językiem powszechnym była łacina. To wszystko sprawiało, że Europa stała się uniwersalną jednością.

Anonimowość literatury świadczyła o tym, że dla tworzących najważniejsze było stworzenie dzieła, a nie popularność z tego faktu wynikająca. Dzieła podpisywano formułą: „Ad maiorem Dei gloriam” – „Na większą chwałę Bogu”.

Do czasów wynalezienia druku przez Gutenberga wszystkie utwory były pisane ręcznie, stąd mówimy o literaturze rękopiśmiennej.

Istotną cechą epoki średniowiecznej był dualizm. Ludzie rozpatrywali świat i wszelkie wartości w dwóch kategoriach, np.: dobro – zło, niebo – piekło, cnota – występek, światło – ciemność, materia – duch, itp.

Wzory parenetyczne epoki
Literatura parenetyczna (pareneza – pouczenie) to utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące wzory postępowania związane z pełnieniem określonych ról społecznych. Literatura o tym charakterze posługuje się bądź środkami narracyjno – literackimi, za pomocą których kreśli się wizerunek idealnego nosiciela jakichś cech, bądź środkami dyskursu perswazyjnego systematyzującego pożądane cechy oraz formułującego zalecenia, jak je osiągnąć. Takie zadanie stanęło i przed literaturą średniowieczną, która propagowała wzorce godne naśladowania, popularne w tej epoce, jak:

• ideał władcy (np. Karol Wielki czy w Polsce – Chrobry albo Krzywousty)
• ideał ascety – świętego (np. św. Aleksy, św. Franciszek)
• ideał rycerza (np. Roland czy Zawisza Czarny)

Filozofia średniowieczna

• Scholastyka

Dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodlegające krytyce wyjaśniano drogą poszukiwań rozumowych. W ten sposób narodziła się nauka zwana scholastyką (gr. scholastikos – szkolny). Reguły i normy poprawnego myślenia i wnioskowania przejęto z Logiki starożytnego filozofa, Arystotelesa. Wybitnymi przedstawicielami scholastyki byli Albert Wielki i jego uczeń, św. Tomasz z Akwinu.

• Poglądy świętego Augustyna

Św. Augustyn był pierwszym wielkim filozofem chrześcijańskim. Jego koncepcje wpłynęły decydująco na całe średniowiecze. Ujmował człowieka jako istotę filozofującą, rozważającą swoją obecność w świecie i czasie odniesionymi do wieczności. Istota ludzka rozpatrywała swoje dramatyczne i niejasne miejsce na granicy bytów, pomiędzy aniołami i zwierzętami. I właśnie takie usytuowanie człowieka powodowało rozdarcie wewnętrzne człowieka, konflikt między cielesnością a duchowością, pożądanie dobra i zła. Święty Augustyn podzielił świat na dwie sfery – materialną i duchową. Twierdził, że Bóg stworzył świat i stanowi jego centrum. Właśnie od poglądów Augustyna wzięło średniowiecze pojęcie teocentryzmu. Syntezę augustynizmu zawarł w traktacie O państwie Bożym, a jego Wyznania są opowieścią o odczuciach młodego człowieka, któremu nakazuje się rezygnację ze światowych przyjemności życia.

• Filozofia harmonijna świętego Tomasza z Akwinu

W dojrzałej fazie średniowiecza pojawia się święty Tomasz ze swoją filozofią i przełamuje dominację filozofii św. Augustyna. Święty Tomasz umieścił człowieka na „drabinie bytów”, uznał, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dla niego przewidziany, bo Bóg stworzył różnorodność rzeczy, a potem nadał światu pewien ład i porządek, z którym powinien zgodzić się chrześcijanin. Człowiek ma piąć się w górę, walcząc z pokusami, bo upadek grozi wynaturzeniem istoty i powołania człowieka. Filozofia tomistyczna kładła olbrzymi nacisk na problemy etyczne, bo etyka stabilizowała i normowała życie ludzkie, nakazując kierowanie się cnotami, głównie cnotą roztropności, czyli: umiejętności rozumowania, przezorności i ostrożności, ograniczeń w pragnieniu sławy i zaspokajaniu żądz cielesnych. Chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary. Całą wiedzę średniowiecza o Bogu zgromadził św. Tomasz w dziele pod tytułem Summa teologiczna.

• Radosna filozofia świętego Franciszka

Filozofia franciszkańska wypływała z wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Św. Franciszek wielbił Boga i piękno świata przez Boga stworzonego. Był przeciwnikiem okrucieństwa, wojen, nienawiści. Głosił, że każdą żywą istotę należy kochać, bo jest ona dziełem Stwórcy. Człowiek powinien cieszyć się z samego faktu istnienia, nie tylko z dobrych rzeczy, ale i z trudu dnia codziennego. Św. Franciszek uważał, że prawdziwie wolnym jest człowiek, który potrafi wyrzec się bogactwa i wszelkich dóbr materialnych, bo bogactwo czyni człowieka niewolnikiem.

O św. Franciszku krążyły legendy. Historię jego życia odnajdujemy w utworze Kwiatki świętego Franciszka, który na język polski przełożył Leopold Staff, opierając się na XVI – wiecznej włoskiej adaptacji tekstu łacińskiego.

Style architektoniczne

W okresie średniowiecza dominowały dwa style: gotycki i romański.

• Styl gotycki

Nazwa „gotyk” pochodzi od Gotów, a dokładniej od twórcy budowli w tym stylu, Włocha, Giorgia Vasariego. Styl gotycki rozwijał się od XII i XIII wieku, odznaczał się strzelistością i wysmukłością kształtów. Budowle sprawiają wrażenie lekkich, mają duże okna zdobione pięknymi witrażami, sklepienia w kształcie ostrego łuku, wewnątrz budowli podpory odciążające łuki i pnące się w górę. Taki typ budowy wiązał się z dążeniem człowieka do wznoszenia się ku niebu. Bogate dekoracje, strzeliste budowle, sprawiają wrażenie ruchu. Zamierzeniem twórców było oddać ideę boskiej harmonii.

Przykłady budowli: Kościół Mariacki w Gdańsku, Collegium Maius w Krakowie, Kościół Mariacki w Krakowie, krakowskie kościoły dominikanów i franciszkanów, katedry w Reims, Chartres i Beauvais (Francja), zamek w Malborku.

• Styl romański

Nazwa stylu pochodzi od słowa Roma (Rzym). Romański styl dominował w sztuce wczesnego średniowiecza i odznaczał się masywnością, małymi, wąskimi oknami, umieszczonymi wysoko. Było to spowodowane tym, że budowle w stylu romańskim, także kościoły, służyły często celom obronnym. Surowość stylu łagodzono bogatym zdobnictwem kolumn oraz bram wejściowych (portali). Umieszczone na portalach płaskorzeźby odzwierciedlały główną myśl teologiczną i moralną doby średniowiecza.

Przykładem budowli w stylu romańskim są: kaplica Karola Wielkiego w Akwizgranie, krypta św. Leonarda na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, kościół w Tumie pod Łęczycą, kościół w Wiślicy, wspaniałe katedry w Paryżu, katedra i Krzywa Wieża w Pizie, kościoły w Sandomierzu, Opatowie, klasztory w Sulejowie, Koprzywnicy, Wąchocku. Najcenniejsze płaskorzeźby w stylu romańskim, w Polsce, zachowały się w kościele pw. Świętej Trójcy w Strzelnie, na Kujawach.

Słynni twórcy kultury

W malarstwie kolorystyka zmienia się wraz ze skalą wartości. Najpierw prymat miała czerwień – kolor cesarski, potem kolor ten ustąpił błękitowi, który przypisany był Maryi Dziewicy i królom Francji. Chętnie posługiwano się kontrastem: czerń – biel. Inne popularne barwy to zieleń symbolizująca zwodnicze pokusy młodości, żółty – symbol zła, zdrady i oszustwa. Nad wszystkimi kolorami dominowało złoto, choć złoto samo w sobie kolorem nie jest. Najbardziej znane dzieła:

• Hieronim Bosch, Siedem grzechów głównych
• Giotto di Bondone, Sad Ostateczny; Opłakiwanie
• Hubert i Jan van Eyck, Ołtarz Baranka Bożego
• Hans Memling, Legenda świętej Urszuli
• Roger van der Weyden, Święta Magdalena
• Rafael Santi, Święty Jerzy walczący ze smokiem
• Hans Holbein, Taniec śmierci
• Domenico di Michalino, Dante i „Boska komedia”

Rzeźba, witraże

Rozwijała się głównie w cieniu kościołów i katedr. Sztuka rzeźby szczyciła się głównie posągami, wizerunkami zmarłych, na nagrobkach i w kaplicach. Rzeźby w drewnie zdobiły przegrody chórowe i stalle prezbiteriów. Okna gotyckie wypełniały witraże.

W Polsce rzeźbę gotycką reprezentuje ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie. Ołtarz jest poświęcony Najświętszej Marii Pannie. Sceny z ołtarza przedstawiają epizody z życia Matki Bożej i Jezusa Chrystusa, jak: Chrystus w otchłani, Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny czy Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny.

Warto zapamiętać także inne dzieła i ich twórców, np.:

• Claus Sluter, Niderlandczyk, który wyrzeźbił wiele posągów świętych
• Mikołaj Pisano (Włoch) – autor kazalnicy w katedrze w Pizie
• Pieta z kościoła w Lubiążu
• miedzioryt Martina Schongauera Archanioł Gabriel.

Do słynnych złotników należą Mikołaj z Verdun, autor relikwiarza Trzech Króli oraz Godefroid de Claire, z którego warsztatu wyszły dwa wspaniałe złocone kielichy znajdujące się w kościele w Trzemesznie, na Kujawach.

Piśmiennictwo w Polsce

Mówimy o staropolskim dorobku literackim „piśmiennictwo”, ponieważ stanowi ono pewnego rodzaju dokument epoki średniowiecza. Utwory, które dochowały się do czasów nowożytnych, to nie cały dorobek wieków średnich, bo wiele utworów zaginęło, a te, które ocalały, stanowią, jak określają je mediewiści, „pomnik naszej narodowej kultury”.

Sztuka, według średniowiecznych przekonań, była służebnicą Boga, podobnie tylko sprawom religii służyła literatura. I dlatego wśród zabytków literatury średniowiecznej przewagę mają utwory religijne, a dominującymi gatunkami były: pieśni, modlitwy, żywoty świętych, kazania, utwory apokryficzne, misteria Męki Pańskiej i Zmartwychwstania, moralitety, dramaty liturgiczne (utwory oparte na księgach biblijnych). Celem literatury średniowiecznej było budzenie i podtrzymywanie wiary, wskazywanie przykładów do naśladowania, pouczanie o prawdach eschatologicznych (ostatecznych).

W Polsce średniowieczne utwory są najczęściej anonimowe. Najważniejsze zabytki:

• Psałterze, Biblia królowej Zofii
• Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego
• Pieśń o Wiklefie, Kazania husyty polskiego
• liczne kroniki, w tym Wincentego Kadłubka i Galla Anonima
• Kazania świętokrzyskie
• Kazania gnieźnieńskie
• Bogurodzica
• Legenda o św. Aleksym
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
• O zachowaniu się przy stole (Złoty; Słoty)
• Satyra na leniwych chłopów, Rozmyślania przemyskie.

Piśmiennictwo europejskie

• Pieśń o Rolandzie, Dzieje Tristana i Izoldy, O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, a poza tym:
• Jakub de Voragine, Złota legenda
• Geoffrey Chaucer, Opowieści kanterberyjskie
• François Villon, Wielki testament
• Dante, Boska komedia

Kontynuacje i nawiązania

Renesans

• Franciszek Petrarka, Sonety do Laury
• Jan Kochanowski, O żywocie ludzkim
• Piotr Skarga, Żywoty świętych polskich

Barok

• William Szekspir, Makbet
• Miguel de Cervantes, Don Kichot
• Pierre Corneille, Cyd
• Torquato Tasso, Jerozolima wyzwolona
• John Milton, Raj utracony
• Mikołaj Sęp-Szarzyński, O krótkości i niepewności na świecie żywota ludzkiego

• ota

Oświecenie

• Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie
• Franciszek Karpiński, Pieśń o narodzeniu Pańskim
• Ignacy Krasicki, Myszeida

Romantyzm

• Cyprian Kamil Norwid, Poezja ruin, Bema pamięci żałobny rapsod
• Franciszek Schiller, Rękawiczka
• Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod; Grażyna
• Juliusz Słowacki, Zawisza Czarny
• Józef Ignacy Kraszewski, Stara baśń

Pozytywizm

• Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy
• Maria Konopnicka, Rota

Młoda Polska

• Stanisław Wyspiański, Wesele
• Stefan Żeromski, Powieść o Udałym Walgierzu
• Kazimierz – Przerwa Tetmajer, Wszystko umiera z smutkiem i żałobą
• Jan Kasprowicz, Dies irae
• Leopold Staff, Kwiatki świętego Franciszka (tłum.)

XX – lecie międzywojenne

• Julian Przyboś, Katedra jest biała
• Zofia Kossak – Szczucka, Krzyżowcy
• Teodor Parnicki, Srebrne orły
• Jan Lechoń, Spotkanie
• Zofia Kossak – Szczucka, Legnickie pola

Współczesność

• Jerzy Andrzejewski, Bramy raju
• Antoni Gołubiew, Bolesław Chrobry
• Jarosław Iwaszkiewicz, Czerwone tarcze
• Stanisław Grochowiak, Święty Szymon Słupnik
• Anna Kamieńska, Stabat Mater
• Zbigniew Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie
• Umberto Eco, Imię róży
• Teofil Lenartowicz, Stabat Mater
• Jan Twardowski, Święty Franciszek z Asyżu
• Jan Józef Szczepański, Przed nieznanym trybunałem
• Zbigniew Herbert, Co myśli Pan Cogito o piekle
• Krzysztof Kamil Baczyński, Modlitwa do Bogarodzicy
• Leopold Staff, Biedaczyna asyski
• Beata Obertyńska, Przed kazaniem
• Anna Kamieńska, Modlitwa do świętego Franciszka

Bibliografia przedmiotowa:

• Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995.
• Johan Huizinga, Jesień średniowiecza, Warszawa 1998.
• Umberto Eco, Sztuka i piękno w średniowieczu, przekł. Michał Olszewski i Maria Zabłocka, Kraków 1997.
• Michał Włodarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI wieku, Kraków 1987.
• Leszek Kołakowski, Wykłady o filozofii średniowiecznej, Warszawa 1956.