Lament świętokrzyski - Informacje wstępne

Pochodzenie utworu

Lament świętokrzyski pochodzi z drugiej połowy XV wieku. Jego rękopis znaleziony został w bibliotece klasztoru Świętego Krzyża (stąd tytuł utworu) należącego do Zakonu Benedyktynów. Autor dzieła jest nieznany. Religijna twórczość poetycka tamtych czasów szeroko i często nawiązywała do motywu maryjnego, który jest wykorzystany w utworze.

Tytuły utworu

Jak już zostało zaznaczone wcześniej, tytuł Lament świętokrzyski pochodzi od miejsca, w którym znajdował się rękopis (nie zawierał ani tytułu, ani imienia autora) z utworem. Nie jest on jednak jedyny. Ponadto stosuje się także tytuł Żale Matki Boskiej pod krzyżem. Jako tytuł wykorzystuje się również pierwszy wers wiersza, czyli Posłuchajcie, bracia miła (pierwszy wers lub wyraz utworu używany jako tytuł nazywa się incipitem).

Budowa utworu

Utwór zbudowany jest z trzydziestu ośmiu wersów. Składają się one na siedem strof, w których jest od czterech do sześciu wersów, oraz na zakończenie napisane dystychem (czyli dwuwersem). Występują rymy („młody” – „gody”, „żenie” – „narodzenie”, „nosiła” – „miła”).

Gatunek literacki

Lamentu świętokrzyskiego nie da się jednoznacznie skategoryzować. Utwór ma w sobie cechy przynajmniej czterech różnych gatunków literackich. Można powiedzieć, że jest zarówno: lamentacją, fragmentem misterium, pieśnią pasyjną, jak i planktem.

• Lamentacja to gatunek wywodzący się ze Starego Testamentu. Wyraża skargę, żal wobec czegoś i przedstawia ludzkie cierpienie. Lamentacje starotestamentowe uważane są za zapowiedź Męki Pańskiej. W związku z tym Lament świętokrzyski można odczytywać w kategoriach tego właśnie gatunku.
• Misterium było formą teatru średniowiecznego. Opierało się na motywach biblijnych, a szczególnie tych, które związane były ze śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa Chrystusa. Lament świętokrzyski jest napisany w taki sposób, jak pisane były właśnie średniowieczne misteria. Wypowiedź Matki Boskiej to monolog dramatyczny. Istnieje zatem prawdopodobieństwo, że utwór jest ocalałym fragmentem większej całości.
• Pieśni pasyjne przeznaczone były do śpiewania podczas Wielkiego Postu. Ich tematyka dotyczyła śmierci Jezusa Chrystusa (wywodziły się z misteriów). Lament świętokrzyski wpisuje się w poetykę tego gatunku swoją tematyką.
• Plankt (czyli z łaciny: ‘płacz’) jest gatunkiem literackim, który cechuje się tym, że należące do niego utwory przekazują żal po śmierci kogoś bliskiego. Towarzyszy mu nawoływanie, aby inni ludzie wspólnie cierpieli po zmarłej osobie. W Lamencie świętokrzyskim Matka Boska traci syna i dzieli się swoim żalem z wszystkimi, którzy jej słuchają

Kreacja podmiotu lirycznego

Podmiotem lirycznym w Lamencie świętokrzyskim jest Matka Boska. Cierpi ona z powodu utraty syna. Wypowiada się w pierwszej osobie, stosując bezpośrednie zwroty do adresata. Adresatem tym jest każdy człowiek:

Posłuchajcie, bracia miła […]

Pożałuj mię, stary, młody […]

Matka Boska znajduje się na ziemi, obok ludzi. Przypisana jest jej sfera profanum. Kiedy cierpi, robi to na sposób człowieczy, nie ma w niej boskości:

A ja pełna smutku i żałości. / Sprochniało we mnie ciało i moje wszytki kości.

Do jej kreacji wykorzystany został motyw Stabat Mater Dolorosa (czyli z łaciny: ‘Stała Matka Boleściwa’; słowa tej łacińskiej sekwencji napisał Jacopone da Todi w XIV wieku.).