Typ liryki
Wiersz jest przykładem liryki bezpośredniej w jej najpopularniejszym rodzaju – monologu lirycznym. Skierowany jest on, jak pisze autor w jednym z przypisów innego wiersza, do najwyższego szczytu w paśmie Gór Krymskich na brzegu południowym. Można też przyjąć, że utwór jest pewnego rodzaju hymnem pochwalnym na cześć owej góry. Wskazywałyby na to metafory, wykrzyknienia i porównania:
- Maszcie krymskiego statku, wielki Czatyrdahu!
- O minarecie świata!
- Siedzisz sobie pod bramą niebios, jak wysoki / Gabryjel.
Wszystko to sprawia, że mamy do czynienia z hiperbolizacją obrazu Czatyrdahu.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiotem lirycznym jest Mirza. Słowo to oznacza wodza, księcia tatarskiego, stanowi również perski tytuł honorowy umieszczany przed nazwiskiem. Można więc uznać, że nie jest to zwykły śmiertelnik, ale ktoś wyróżniony, mający większą świadomość świata, umiejący go kontemplować.
Sensy utworu
Sytuacja liryczna – prawdopodobnie Mirza widzi Czatyrdah i zachwyca się jego pięknem i ogromem. Czatyrdah porównywany jest tu do padyszacha (tytuł ten przysługuje szachowi Iranu, monarsze Afganistanu i dawnym sułtanom tureckim), który siedzi przed bramą niebios, a jego turban sięga nieba. Jak na swoją pozycję jest oczywiście godny i dostojny, jakby nieczuły na to, co dzieje się na świecie: radości i smutki, kłopoty i trudności. Oprócz tego jako jedyny ma kontakt z bogiem, słucha go, jest najbliżej tego, co niedostępne innym, czyli pewnej tajemnicy istnienia i świata. Warto podkreślić, że mamy tu romantyczny mistycyzm, kontakt z siłami „wyższymi”.
Orientalizm to fascynacja romantyków kulturą Orientu, w szczególności muzułmańską, arabską. Zazwyczaj najbardziej widoczne w tekście są słowa pochodzenia arabskiego i łączące się z kulturą muzułmańską: mirza, minaret, janczary, padyszach, turban, giaur. Poza tym podmiotem lirycznym jest człowiek należący do tej kultury, a nie ktoś z kręgu kultury europejskiej.
Romantyczna przyroda – romantyków fascynowało wszystko to, co dzikie, nieokiełznane, niezbadane, tajemnicze. Góra, którą trudno zdobyć, z całą pewnością należy do tego repertuaru elementów przyrody. Człowiek będący na górze, kojarzył się romantykom z tym, który jest bliżej Boga, sięga Absolutu, dana mu jest prawda o świecie i wszystkim tym, co nie jest objęte zmysłami i rozumem (irracjonalizm). Zresztą zgodnie z wartościowaniem kierunków w literaturze, wszystko to, co znajduje się na górze, jest bliższe prawdy, szczęścia, poznania tajemnic bytu.
Gatunek literacki
Sonet – jak podaje Słownik terminów literackich, jest to gatunek poetycki, którego koniecznym, a zarazem wystarczającym wyznacznikiem pozostaje układ stroficzny. Utwór skład się z czterech strof, dwie są czterowersowe o charakterze opisowy, dwie ostatnie mają po trzy wersy refleksyjne. Ostatnia strofa zawiera sens całego utworu. Gatunek ukształtował się w XIII wieku, a najważniejszymi twórcami byli: Dante, Petrarka, potem Szekspir, Kochanowski, Sęp-Szarzyński, Morsztyn.
Kontynuacje i nawiązania
Motyw góry odnajdziemy w utworach:
- Juliusz Słowacki, Kordian,
- Adam Mickiewicz, Ajudah,
- Adam Mickiewicz, Dziady, część III,
- Johann Wolfgang Goethe, Faust,
- Dante Alighieri, Boska komedia,
- Juliusz Słowacki, Hymn (Smutno mi, Boże),
- Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia.
Bibliografia przedmiotowa
- I. Opacki, Z zagadnień cyklu sonetowego w polskim romantyzmie, [w:] A. Opacka, I. Opacki, Ruch konwencji, Katowice 1975.
- A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Warszawa 1999.